موزه عصر آهن تبریز، سفری به گورستانی باستانی

در تبریز موزه‌هایی برای نمایش جلوه‌های مختلف حیات چند هزار ساله انسان در این منطقه ایجاد شده است که موزه عصر آهن، یکی از آن‌ها به شمار می‌رود. موزه‌ای که مجموعه‌ای از گورهای باستانی است و حضور در آن، تجربه‌ای ویژه از محیطی خاص و متفاوت در اختیار گردشگران قرار می‌دهد. موزه عصر آهن در نزدیکی مسجد کبود تبریز قرار دارد. گورها و اشیای به نمایش گذاشته شده در آن، حدود 3500 سال قدمت دارند و به عصر آهن مربوط هستند. از این رو این موزه را «موزه عصر آهن» نام نهاده‌اند. این موزه در سال 2000 میلادی (1379 خورشیدی) به عنوان اثر ملی، به ثبت رسیده است. این دوره گستره‌ای از حدود 1500 قبل از میلاد تا 500 قبل از میلاد را در بر می‌گیرد.

عصر آهن و ویژگی‌های تاریخی آن

عصر آهن سومین و آخرین دوره تقسیم‌بندی اعصار پیش از تاریخ است. این دوره گستره‌ای از حدود 1500 تا 500 قبل از میلاد را در بر می‌گیرد. تبدیل سنگ آهن به آهن، به خاطر وجود ناخالصی‌های فراوان آن، دانشی قابل توجه لازم داشت. این ماده مهم علاوه بر ساخت و ساز، در ساخت جنگ‌افزار نقش داشت، از این رو دستیابی به دانش ذوب آهن و ساخت ابزار آهنی، عاملی برای قدرت‌یافتن و اعمال قدرت در حکومت‌های باستانی به شمار می‌رفت.

شکل ظاهری موزه عصر آهن تبریز

در سال 1997 میلادی (1376 خورشیدی) در حین انجام عملیات خاک‌برداری، مجموعه‌ای از 38 گور باستانی کشف شد. در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) عملیات ساخت موزه عصر آهن به عنوان نخستین موزه صحرایی ایران، آغاز و یک سال بعد، درهای آن به روی عموم باز شد.

اجساد در محوطه‌ای تپه‌ای دفن شده‌اند. از این رو عمق گورها با هم تفاوت دارد. طراحی موزه به شکلی است که مسیر عبور بازدیدکنندگان پایین‌تر از محل دفن افراد است. بدین ترتیب بازدید از بقایای اجساد آسان‌تر است.

ورود به موزه از دری کوچک صورت می‌گیرد. سپس چند راه‌پله مسیر رسیدن به محل اصلی موزه را برای گردشگر نمایان می‌کنند. موزه مکانی تاریک در عمق هشت متری زمین است که در جای‌جای آن، پله‌های چوبی کوچک و دیوارهایی کاه‌گلی به چشم می‌خورد. هوای موزه به دلیل قرار گرفتن در مسیر رودخانه، رطوبت زیادی دارد و چند تهویه برای کاهش رطوبت محیط در آن نصب شده است.

بخش‌های موزه عصر آهن تبریز

نخستین بخش موزه، گورهای کشف‌شده است. کارشناسان سن و جنسیت هر کدام از اجساد دفن‌شده را استخراج و در کنار هر گور درج کرده‌اند. یکی از موارد جالب در دفن اجساد در این گورستان، شکل قرارگیری اجساد است. مردمان آن دوره اعتقاد داشته‌اند انسان باید به همان شکل که به دنیا آمده دفن شود، به همین خاطر آنان را به شکل جنین دفن می‌کردند. در میان همه اجساد، یکی به این شکل دفن نشده است. کارشناسان معتقدند این جسد انعطاف لازم برای دفن‌شدن به این شیوه را نداشته است. گورهای مربوط به نوزادان، ظاهری ساده و اندازه‌ای کوچک دارد و برخی گورها که به نوجوانان تعلق دارد، مربعی‌شکل است. بیشتر گورهای این مجموعه به افرادی با سنین پایین تعلق دارد.

در بخش دیگری از این موزه اشیای به دست‌آمده از اکتشاف گورهای موجود در موزه جمع‌آوری شده است. بیشتر این اشیا سفال‌هایی هستند که همراه با اجساد دفن شده بودند. هر گور متناسب با فردی که در آن دفن شده، اشیای مخصوصی داشته است، مثلا کودکان با اسباب‌بازی، زنان با زیورآلات و مردان با ابزارهای جنگی دفن شده‌اند. معمولا به همراه افرادی که از تمکن مالی بیشتری برخوردار بوده‌اند، اشیای بیشتری دفن شده‌ است.

با وجود آن که زنان بر پهلوی چپ و مردان بر پهلوی راست دفن شده‌اند، صورت همه اجساد، رو به شمال دارد. این نحوه دفن مردگان، به خاطر اعتقاد مردم آن دوره به آیین میتراییسم (مهرپرستی) بوده است. دیواره پیرامونی اجساد به شکل خاصی سنگ‌چینی شده‌اند که احتمالا نمادی از رحم مادر است. بقایای موجود در گورها دانشمندان را به این نتیجه رسانده که حداقل برخی اجساد به مردم کوچ‌نشین تعلق داشته و جسد آن‌ها، پس از دفن در یک مکان دیگر، به این جا آورده شده است. برخی اجساد در این جابجایی آسیب فراوان دیده است، ولی چنین تغییر مکانی، از اهمیت فراوان این مکان در نزد مردمان آن دوره حکایت دارد.