موزه مردم‌شناسی کویر، آشنایی با زندگی مردمان کویر در خانه‌ای قرن نوزدهمی استان

بیشتر مناطق ایران را سرزمین‌هایی گرم و خشک فراگرفته است، سرزمین‌هایی که آب و منابع غذایی به سختی در دسترس است. از این رو زندگی در کویر با سختکوشی و تلاش خستگی‌ناپذیر رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. در «موزه مردم‌شناسی کویر» گوشه‌هایی از این شیوه زندگی به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم‌شناسی کویر در کجا قرار دارد؟
موزه در شهر نائین، از شهرهای کویری استان اصفهان واقع است. محل موزه یک خانه قدیمی موسوم به «خانه پیرنیا»ست که در همسایگی مسجد جامع شهر قرار دارد. خانه پیرنیا را که در سال 1967 میلادی (1356 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است، می‌توان به عنوان نمونه‌ای کامل از خانه‌های سنتی مناطق کویری ایران معرفی کرد. پیشینه این خانه تاریخی به دوره صفویان (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) نسبت داده می‌شود. در زمان تاسیس، این خانه سکونتگاه «قاضی نورالهدی»، نماینده دربار صفوی در نائین بود. بعدها در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) خاندان پیرنیا در این خانه ساکن شدند. «میرزا احمدخان پیرنیا» در این دوره حاکم شهر نائین و صاحب خانه به شمار می‌رفت. در نهایت خانه پیرنیا در سال 1970 میلادی (1349 خورشیدی) از سوی وزارت فرهنگ خریداری شد و از مارس 1995 میلادی (اسفند 1373 خورشیدی) نام موزه مردم‌شناسی کویر را به خود گرفت.

معماری و ویژگی‌های موزه مردم‌شناسی کویر
خانه پیرنیا چند بخش دارد که در فصول مختلف سال مورد استفاده قرار می‌گرفت. پنجره‌های مشبک آجری، هماهنگی جالب توجهی با نمای کاه‌گلی و نیم‌طاق‌های ضربی بنا ایجاد کرده است. دیوارهای خانه بسیار قطور هستند. معماران ایرانی به تجربه دریافته بودند که استفاده از دیوارهای گلی قطور موجب می‌شود بناها در روزهای گرم خنک‌تر باقی بمانند. مجموع مساحت خانه پیرنیا حدود 2100 متر است. گچ‌بری‌های داخلی بنا بسیار دل‌انگیز است و با نقاشی‌هایی که روی دیوارها کار شده، به خوبی هم‌خوانی دارد. این نقاشی‌ها حاوی نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ و حیوانات است. نقوشی مربوط به داستان‌های «هفت‌پیکر»، اثر سترگ نظامی، شاعر شهیر ایرانی در این بنا قابل تشخیص است. داستان‌های خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا و صحنه‌های شکار از دیگر موضوعات نقاشی‌های شمرده می‌شود. چنان که از نقل‌های تاریخی بر می‌آید، خانه پیرنیا مجموعه‌ای از 12 خانه بوده است که امروز جز خانه اصلی و دو خانه نزدیک آن، بقیه خانه‌ها از میان رفته‌اند. خانه اصلی دارای معماری به سبک صفویه و خانه‌های دیگر دارای معماری قاجاری هستند.


تزئینات خانه پیرنیا نائین یا موزه مردم‌شناسی کویر

در بخش جنوب شرقی خانه شمالی دیواری با طاق‌نماهای ساده دیده می‌شود. در این سوی خانه شمالی اتاقی وجود ندارد، در عوض سه در سه طرف دیگر اتاق‌هایی دیده می‌شود. در خانه غربی ترکیب معماری قاجاری قابل تشخیص است. در جنوب شرقی این خانه، چند ایوان کوچک وجود دارد و اتاق‌های آن، اکثرا به اندازه‌ای دچار تحول شده‌اند که نمی‌توان شکل اولیه آن‌ها را بازشناخت. در شرق مجموعه خانه اصلی قرار دارد که بزرگ‌تر و قدیمی‌تر از دو خانه دیگر است. از نظر معماری و تزئینات، اصالت این خانه در عملیات مرمت حفظ شده است. یک «گودال‌باغچه» در میانه خانه پیرنیا ساخته شده است که نمونه‌های زیادی از آن را می‌توان در شهرهایی همچون نائین و اصفهان مشاهده کرد. این سبک معماری که مناسب مناطق کویری است، ضمن فراهم آوردن خاک لازم برای قالب‌گیری خشت‌های به‌کاررفته در ساختمان، محیطی خنک را برای زیست تابستانه اهالی فراهم می‌آورد. ایجاد گودال‌باغچه مقاومت خانه در برابر زمین‌لرزه را نیز بالاتر می‌برد و موجب می‌شد رشد گیاهان با سرعت بیشتری انجام شود. این قسمت از خانه، برخلاف طبقه بالا بسیار ساده است.

بخش‌های موزه مردم‌شناسی کویر
اشیای موزه مردم‌شناسی کویر در 10 قسمت طبقه‌بندی شده و به نمایش درآمده است:
•    پوشش گیاهی و گیاهان دارویی در ورودی خانه؛
•    وسایل و ابزار کشاورزی و صنایع دستی همچون چلنگری و برخی وسایل منزل در هشتی ورودی؛
•    وسایل روشنایی و کاسه‌ها و کاشی‌های لعاب‌دار در راهروی بزرگ ورودی؛
•    کوزه و ظرف‌های آب‌خوری در هشتی ورودی به حیاط؛
•    سلاح و ادوات جنگی؛
•    ظروف فلزی؛
•    پوشاک: در این بخش عمدتا پوشاک دوره قاجاریه (قرن نوزدهم) به نمایش درآمده است؛
•    ابزار گلیم‌بافی و عبابافی؛
•    مجسمه‌های مومی در محیطی موسوم به «اتاق کرسی» که وسایل زندگی روزمره دوره قاجاریه در آن گرد آمده است؛
•    بخش مربوط به عبابافی که به «سالن عبابافی» مشهور است.
در مجموع می‌توان بیش از هزار شیء را در موزه مردم‌شناسی کویر مشاهده کرد که بیشتر به دوره‌های صفویه و قاجار تعلق دارند. یک زیلو متعلق به دوره صفویه و یک در چوبی دوجداره با قدمت 300 سال، از جمله اشیای برجسته موزه هستند. البته چند شیء قدیمی‌تر نیز در موزه به نمایش درآمده است، مانند کتیبه‌های چوبی و کوزه‌هایی از دوره ایلخانان (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی).