بربط، سازی ایرانی که نیای عود عربی است

موسیقی

بربط، سازی ایرانی که نیای عود عربی است

«بربت»، «بربط» یا «رود» که گاهی «عود» نیز نامیده می‌شود، یک ساز ایرانی از رده سازهای زهی و زخمه‌ای است. به جز ایران، در کشورهای عربی و ترکیه نیز از سازی مشابه بربط استفاده می‌کنند. در واقع کشورهای عربی پس از ورود اسلام به ایران، با این ساز آشنا شدند و آن را به کار گرفتند. به تدریج بربط به حدی در کشورهای عربی گسترده شد که برخی گمان بردند این ساز از اساس، عربی است. بربط پس از آن که به کشورهای عربی راه یافت، به عود (به معنای چوب) تغییر نام پیدا کرد و از نظر ظاهر دچار تحول شد.

تاریخچه بربط

بربط را از کهن‌ترین سازهای شرقی به شمار می‌آورند که بر خلاف بسیاری باورها، ریشه‌ای ایرانی دارد و حتی در شاهنامه نیز از آن نام برده شده است. نگاره‌هایی که از تمدن عیلام به جا مانده، نشان می‌دهد این ساز کهن در هزاره سوم پیش از میلاد متولد شده و خاستگاه آن جنوب و جنوب غربی ایران بوده است. از دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) نیز ظروف و کتیبه‌های پرشماری بر جای مانده که نوازندگان را در حالی به تصویر کشیده که بربط در دست دارند. وفور نقوش به جا مانده از بربط‌نوازی در ظروف و کتیبه‌های این دوره نشان می‌دهد بربط، حداقل در بیشتر بزم‌ها، ضیافت‌ها و جشن‌های درباری راه داشته است. باربد، نکیسا و رامتین از جمله نوازندگان چیره‌دست و نامدار این ساز در دوره ساسانیان بوده‌اند که شهرت‌شان تا به امروز پایدار مانده است. در این میان باربد به عنوان یک بربط‌نواز شهرت پیدا کرده است. وی در دربار خسروپرویز (قرن هفتم میلادی) جایگاهی رفیع داشت. باربد به واسطه این جایگاه، بر موسیقی و فرهنگ دوران خود اثرات فراوان گذاشت. خدمات باربد موجب شده برخی او را بنیان‌گذار موسیقی ایرانی بدانند. امروزه اثری از باربد در دست نیست، ولی شهرت فراگیر وی در ایران، افغانستان و تاجیکستان و ماندگاری نام او تا دوره اخیر را می‌توان نشانه‌ای از عظمت شخصیت و خدمات او دانست.

پس از فروپاشی سلسله ساسانیان و ورود اسلام به ایران، جایگاه بربط در ایران رو به افول نهاد ولی در سراسر قلمرو اسلامی مورد توجه قرار گرفت و حتی تا سرزمین اندلس (اسپانیای امروز) سفرکرد. در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) که جریانی نو در موسیقی ایرانی پدیدار شد، بربط به دلیل حجم صدای کم، تقریبا به طور کامل کنار گذاشته شد و از ارکستر موسیقی ایرانی کنار رفت.

در سده اخیر اساتیدی همچون حسن منوچهری، منصور نریمان و عبدالوهاب شهیدی تلاش فراوانی برای احیای بربط به خرج دادند و توانستند تا حد زیادی این ساز را به جایگاه شایسته خود باز گردانند. ابراهیم قنبری‌مهر، یکی از نام‌های مهم در میان اساتید بربط‌ساز است. وی با مطالعاتی که پیرامون این ساز ایرانی داشت، مجددا به ساخت آن اهتمام ورزید.

ویژگی‌های بربط

بربط از نظر ظاهری نسبت به عود عربی دسته بلندتری دارد و به همین دلیل در نواختن نغمات مختلف و نت‌های موسیقایی از توانایی بیشتری برخوردار است. کاسه و دهانه بربط نسبت به عودهای رایج اندازه کوچک‌تری دارد و نوع نواختن آن مخصوص است. تفاوت ظاهری بربط و عود موجب می‌شود صدایی که از این سازها به دست می‌آید متفاوت باشد، هر چند ممکن است صدا و حتی ظاهر هر دو در نظر عوام یکی باشد.

از نظر ظاهری، بربط با سازهای ایرانی تناسب بیشتری دارد و نوازنده به راحتی می‌تواند آن را در دست بگیرد و با تسلطی مناسب، بنوازد، در مقابل ادوات موسیقایی مورد استفاده در کشورهای همسایه ایران کاسه‌هایی بزرگ‌تر و تخت‌تر دارند. بزرگی جثه این سازها گاهی به حدی است که بدن نوازنده پشت آن پنهان می‌شود.

ثبت ملی بربط

در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) بربط به عنوان یک ساز کهن ایرانی، در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید. همچنین شیوه ساخت ساز بربط نیز در سال 2017 میلادی (1396 خورشیدی) در این فهرست ثبت شد.