دوتار، روایتگر تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی

موسیقی

دوتار، روایتگر تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی

میراث فرهنگی صرفا به آثار و اشیای تاریخی محدود نمی‌شود، بلکه دارایی‌ها و ذخایر فرهنگی مردم جهان نیز جزئی از این میراث هستند. این بخش از میراث فرهنگی نسل به نسل، معمولا به صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه، به بشر امروزی رسیده است و باید از آن پاسداری کرد تا حفظ شود و به نسل‌های آینده برسد.

در ماده دوم کنوانسیون 40 ماده‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که در سال 2003 میلادی منتشر شد، پنج عرصه به عنوان حوزه‌های میراث فرهنگی ناملموس ذکر شده‌اند:

1. ادبیات شفاهی شامل ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها و هر میراثی است که به صورت شفاهی و کلام منتقل می‌شود؛

2. آیین‌ها و هنرهای نمایشی و اجرایی؛

3. هنرها، جشن‌ها، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم، چه در شادی و چه در غم؛

4. دانش‌های سنتی؛

5. فنون و مهارت‌های ساخت صنایع دستی. در این بخش محصول فیزیکی صنایع دستی و سنتی میراث ناملموس محسوب نمی‌شوند، بلکه شیوه و فن ساخت آن‌هاست که می‌تواند عنوان میراث ناملموس به خود بگیرد.

موسیقی یکی از هنرها و فنونی است که می‌توان آن را در هر پنج دسته، تقسیم‌بندی کرد. از این نظر این هنر جایگاهی ویژه دارد. یونسکو نیز موسیقی را یکی از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین عناصر میراث فرهنگی ناملموس می‌داند و بیشترین آثاری که به عنوان میراث ناملموس جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسیده، مربوط به همین رشته است. به همین ترتیب در بین پرونده‌های ناملموس ثبت‌شده ایران در فهرست یونسکو، تعداد قابل توجهی به این حوزه مربوطند، از جمله پرونده «مهارت ساختن و نواختن ساز دوتار».

ویژگی‌های دوتار

در میان ابزارهای موسیقی، برخی بعد فولکلوریک دارند و برخی از نظر ملی و سنتی حائز اهمیت هستند. در میان سازهای فولکلوریک ایران، دوتار یکی از شاخص‌ترین و قدیمی‌ترین سازهاست. محققان پیشینه این ساز را بسیار دراز می‌دانند و آن را به بیش از هزار سال پیش باز می‌گردانند. دوتار سازی مضرابی است و همان طور که از نامش بر می‌آید، دو سیم دارد. در گذشته که فناوری ساخت سیم‌های ظریف گسترده نشده بود، برای ساخت دوتار سیم زیر را از در هم پیچیدن شش لا و سیم بم را از در هم پیچیدن هشت لا نخ ابریشم به دست می‌آوردند. برخی نوازندگان هنوز هم در ساز خود از ابریشم استفاده می‌کنند و معتقدند ظرافت و اصالت صدایی که از ابریشم متصاعد می‌شود با صدایی که از سیم برمی‌خیزد، متفاوت است.

دوتار کاسه‌ای گلابی‌شکل و دسته‌ای نسبتا دراز دارد که طولش به 60 سانتی‌متر می‌رسد. در کل نیز طول ساز دوتار حدود 100 سانتی‌متر است. سازندگان دوتار کاسه را از چوب شاه‌توت و دسته را از چوب زردآلو یا گردو می‌سازند. به وسیله این ساز اجراهایی به صورت تک، هم‌نوازی یا همراه با آواز اجرا می‌شود.

دوتارنوازی در ایران پنج قلمرو اصلی دارد:

1. جنوب خراسان (با محوریت بیرجند)؛

2. شرق خراسان (با محوریت تربت جام که شهرهایی مانند باخرز و خواف نیز جزء آن هستند)؛

3. شمال خراسان (با محوریت قوچان)؛

4. مازندران؛

5. گلستان.

در استان‌های گلستان و مازندران، دوتارنوازی بیشتر در میان ترکمن‌ها رواج دارد. این پنج قلمرو در شمال و شمال شرق ایران واقع شده‌اند، با این حال دوتار در دیگر مناطق ایران نیز نواخته می‌شود. در هر کدام از پنج قلمرو بالا، شکل نوازندگی، پرده‌های مورد استفاده خواننده و حتی شکل ظاهری و فن ساخت دوتار با یکدیگر تفاوت دارد.

دوتار سازی با کاربردهای متنوع است، به شکلی که در همه شئون زندگی راه یافته است. دوتار نه تنها در عزا و جشن و عروسی راه دارد، بلکه از آن در محافل دورهمی و جمع‌های خانوادگی و حتی برای خواباندن نوزادان و سرگرم کردن کودکان نیز استفاده می‌شود. دوتار و دوتارنوازی روایت‌گر بخشی از فرهنگ و تاریخ قومی ایران است و از این نظر، ارزشش بیش از یک ابزار یا اجرای موسیقی است. دوتارنوازان معمولا همراه با نوازندگی، به خوانندگی نیز مشغولند، ولی آنان را نمی‌توان صرفا اجراکننده چند نغمه و خواننده چند بیت شعر دانست، بلکه «روایت‌گری» کار اصلی آنان است. دوتارنوازان روایت‌هایی از تاریخ، فرهنگ، قوم، باورها و اعتقادات خود را بیان می‌کنند و آنچه بر زبان آنان روان می‌شود، به هیچ وجه از سنت‌ها و آیین‌های قومی منفک نیست. شاهد این گفته این که عبدالرحمن جامی و شیخ احمد جامی که دوتارنوازان به آنان ارادت خاص دارند و اشعار آنان را برای اجراهای خود بر می‌گزینند، جزء قطب‌های عرفان ایرانی هستند.