موسیقی ردیفی ایران، عصاره فرهنگ و جامعه ایرانی

موسیقی

موسیقی ردیفی ایران، عصاره فرهنگ و جامعه ایرانی

ردیف موسیقی ایرانی شامل آوازها، مثال‌های ملودیک قدیمی و الحان کلاسیک ایرانی است که «گوشه» یا «مقام» (نغمه‌های کوتاه) نامیده می‌شود. ردیف‌ها با ترتیب خاصی تنظیم شده و الگوهای خاصی را به وجود آورده است که «دستگاه» نامیده می‌شود. ردیف با گوشه‌ها و نظم و ترتیبی که در آن‌ها وجود دارد، مرتبط است. گوشه‌ای که وسعت صوتی پایین‌تری دارد «درآمد» نامیده می‌شود و دیگر گوشه‌ها در دنباله‌ آن قرار می‌گیرند.

به طور کلی ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل شده که در بخش اصلی هفت دستگاه وجود دارد و موسیقی اغلب نواحی ایران را در بر می‌گیرد. این دستگاه‌ها عبارتند از:

1. شور،

2. همایون،

3. ماهور،

4. سه گاه،

5. چهارگاه،

6. دستگاه راست پنجگاه،

7. نوا.

ردیف‌ به چه معناست؟

در گذشته موسیقی‌دانان ایرانی قطعات گوشه را به عنوان گام‌های موسیقی، به شکلی ذوقی گرآوری کرده و نظم داده‌اند و ردیف، شیوه‌ای برای آموزش گوشه‌ها، آوازها و الگوهاست. برونو نتل (Bruno Nettl)، موسیقی‌شناس قومی که سال‌ها درباره موسیقی ایرانی تحقیق کرده، با بررسی «ردیف» گفته است:

«در نگاه اول به نظر می‌رسد ردیف مجموعه‌ای گوشه‌ها با اهمیت یکسان است، ولی این صحیح نیست، زیرا هر گوشه، ارزش مختص خود را دارد. برخی گوشه‌ها بلند هستند و برخی دیگر، ممکن است پرده‌گردانی به وجود آورند که عبارت است از تغییر از یک الگو به الگوی دیگر.»

از «گام» تا «الگو»

در گذشته موسیقی ایرانی با استفاده از «مقام»ها نواخته می‌شد، ولی به تدریج «گام» به «الگو» تغییر پیدا کرد و گوشه‌ها به عنوان زیرمجموعه‌هایی از هفت الگوی کلی (دستگاه) معرفی شد. تقسیم‌بندی هفت‌گانه دستگاه‌های موسیقی ایرانی در زمان تیموریان (قرون 14 تا 16 میلادی) اتفاق افتاد.

رافائل یورگ کیزوتر (Raphael Georg Kiesewetter)، موسیقی‌دان اتریشی قرن‌های هجدهم و نوزدهم، شکل‌گیری این تغییرات را حرکت آموزش موسیقی ایرانی به نوعی نظم توصیف کرده است. این روند در حکومت‌های صفویان ادامه یافت و در دوران قاجار به اوج رسید. در اوخر دوره قاجار، «ردیف» به شکلی خاص مورد استفاده قرار گرفت.

آموزش موسیقی ردیفی

آموزش موسیقی در ابتدا به صورت فردی بود، ولی با ایجاد ردیف‌ها، امکان آموزش دسته‌جمعی آن به دانشجویان موسیقی فراهم آمد. هر کدام از دانشجویان می‌توانستند با استفاده از الگوهای کلی، ردیف‌هایی خلق و به دستگاه‌ها اضافه کنند. این روش ضمن حفظ موسیقی ردیفی ایران، آن را تکامل بخشید. البته آموزش گوشه‌ها کماکان به شیوه سنتی رواج داشت و روندی منطقی به خود نگرفته بود، تا این که علی اکبر فراهانی، یکی از نوازندگان چیره‌دست تار و موسیقی‌دان با استعداد ایرانی، در نیمه قرن نوزدهم، موسیقی ایرانی را بر اساس سلیقه خود طبقه‌بندی کرد. ردیف‌های میرزا حسین‌قلی و میرزا عبدالله، قدیمی‌ترین ردیف‌های متداول هستند که از بین آن‌ها، ردیف میرزا عبدالله در آموزش و بقای موسیقی ردیفی ایرانی، نقش مهمی داشته است.

مدتی بعد، در سال 1911 میلادی، علینقی وزیر، از شاگردان میرزا حسین‌قلی و علی‌اکبر شهناز، با نت‌نویسی ردیف‌های موسیقی ایرانی، آن را به صورتی نظری و قابل عرضه در آورد.

از میان ردیف‌های موسیقی ایرانی، برخی ردیف‌ها مانند ردیف درویش‌خان یا ردیف کامبیز روشن‌روان برای آموزش کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ترتیب گوشه‌ها در ردیف

ترتیب و توالی گوشه‌های ردیف ردیف به صورت فرود (از بم به زیر) است. برای مثال ترتیب برخی ردیف‌های دستگاه چهارگاه به صورت زیر است:

• درآمد: اول (در پایه)،

• زابل: سوم،

• حصار: پنجم،

• مکلف: ششم،

• مویه: چهارم،

• مغلوب: هشتم،

• منصوری: هشتم.

در پایان، یک یا چند گوشه که فرود (خاتمه) نامیده می‌شود، موسیقی آوازی را به بخش ابتدایی برمی‌گرداند.

هر کدام از ردیف‌ها، مانند «حصار» یا «مویه» نت‌های خاصی دارد که خارج از ساختار اصلی الگو قرار می‌گیرد و با آن، «پرده‌گردانی» ایجاد می‌شود، یعنی ملودی‌هایی وجود دارد که با استفاده از فرود به چهارگاه تغییر می‌کند.

نمود فرهنگی ایرانی در موسیقی ایرانی

برونو نتل معتقد بود موسیقی ایرانی، ساختار فرهنگی ایران در قرن نوزدهم و بیستم را نمایش می‌دهد. وی عوامل موثر بر شکل‌گیری ردیف در موسیقی ایرانی را در چند مورد خلاصه کرده است:

• ایجاد طبقات اجتماعی

• فردگرایی

• تعارفات رایج در ابتدای مکالمات غیررسمی یا بعد از آشنایی رسمی که با هدف ابراز ارادت انجام می‌شود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979، تغییرات فرهنگی عمده‌ای در ایران اتفاق افتاد و مردم به موسیقی سنتی گرایش بیشتری نشان دادند.