موسیقی ایرانی، جلوه‌ شکوه و عواطف مردمان ایران‌زمین

موسیقی

موسیقی ایرانی، جلوه‌ شکوه و عواطف مردمان ایران‌زمین

موسیقی آیینه موقعیت اجتماعی و تغییر و افول جامعه است. موسیقی احساسات و اخلاقیات مردم را نمایان می‌کند و ترجیحات و علایق آنان را به معرض دید همگان می‌گذارد. مثل هر ملت دیگر، موسیقی ایرانی نیز دارای شیوه‌های مخصوص به خود است که در طول تاریخ تحولات بسیاری به خود دیده و آهنگ‌های مختلفی در قالب آن به وجود آمده است.

موسیقی ایرانی از پیش از میلاد وجود داشته و سینه‌ به سینه منتقل شده و امروز، بنایی رفیع و مستحکم پیدا کرده است. این موسیقی در فرایند تکامل خود، بر موسیقی مردمان آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و حتی یونان اثر گذاشته است، به شکلی که هر کدام از این کشورها در موسیقی خود، بارقه‌هایی از موسیقی ایرانی را گنجانده‌اند. باربد، نکیسا و رامتین مشهورترین موسیقی‌دانان ایران قدیم بوده‌اند.

موسیقی ایرانی ملودی‌هایی دارد که به عنوان «ردیف» شناخته می‌شوند. در واقع ردیف مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک است. این مجموعه در سال 2009 به عنوان نخستین میراث مستقل ایرانی در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو ثبت شده است.

دوره‌های تحول موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی پیش از دوره مدرن

حکاکی‌های به جا مانده از دیواره غارها، نشان می‌دهد مردمان ایران‌زمین از دوران باستان به اجرای موسیقی مشغول بوده‌اند. این موسیقی در زمان‌های مختلف تاثیرات محسوسی بر موسیقی جهانی بر جای گذاشته است، تا جایی که به عقیده برخی کارشناسان، پایه نت‌نویسی جدید اروپا، بر اصول و قوانینی بنیان نهاده شده که محمد فارابی (870 تا 950 یا 951 میلادی)، دانشمند و موسیقی‌دان ایرانی مطرح کرده است.

آثار به جا مانده از ابوعلی سینا، فارابی، قطب‌الدین شیرازی و عبدالقاهر مراغه‌ای که تا میانه قرن پانزدهم میلادی نوشته شده، نشان می‌دهد موسیقی تا آن دوران به عنوان یک علم مطرح بوده، ولی به دلیل شرایط اجتماعی و مذهبی ایران، به تدریج توجه به آن از بین رفته است. تا پایان دوره صفویه (1736 میلادی) اثر موسیقایی قابل توجهی از هنرمندان ایرانی به جا نمانده است. پس از آن تا زمان زندیه (1751 تا 1794 میلادی)، به دلیل ناآرامی‌های وسیعی که در کشور وجود داشت، عملا مجالی برای توجه هنرمندان به موسیقی به دست نیامد. البته شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد نادرشاه افشار (سلطنت از 1735 تا 1747 میلادی) به موسیقی علاقه داشته است، ولی استفاده او از موسیقی جنبه اصیل نداشته و بیشتر برای خوش‌گذرانی بوده است. در دوره زندیه مشتاق‌علی‌شاه و پریخان، موسیقی‌دانان برجسته‌ای به شمار می‌رفتند. ولی شکوفایی موسیقی ایرانی در دوره مدرن، از زمان قاجاریه آغاز شد.

موسیقی ایرانی در دوره مدرن

حکومت قاجاریه (1796 تا 1925 میلادی) دوره‌ای بود که در آن موسیقی ایرانی در ابعاد مختلف، خصوصا ابعاد مذهبی پیشرفت کرد. در این دوره افرادی همچون سید احمدخان ظهور پیدا کردند. سید احمدخان نخستین خواننده ایرانی بود که آوازهای خود را روی گرامافون ضبط کرد. قلی خان هنرمندی دیگری بود که تعزیه اجرا می‌کرد و آواز دشتی می‌خواند.

بعد از تاسیس دارالفنون و ورود اساتید و مربیان موسیقی اروپایی به ایران، موسیقی ایرانی نیز به سوی استفاده از نظریه‌های روز موسیقی حرکت کرد. در دارالفنون دروس موسیقی به دو زبان فارسی و فرانسوی تدریس می‌شد. این جریان در دوران حکومت پهلوی (1925 تا 1979 میلادی) به بلوغ رسید.

محتوای موسیقی ایرانی

از نظر محتوایی، هم نغمه‌ها و هم شعرهایی که با موسیقی ایرانی به گوش می‌رسد، شنونده را به فکر کردن برای دست یافتن به افق‌های غیر مادی فرا می‌خواند. علاوه بر این نوعی حماسه و ضرب‌آهنگ شورانگیز در موسیقی ایرانی یافت می‌شود که در روح دلاوری ایرانیان ریشه دارد و شنونده را به حرکت و تلاش وا می‌دارد.

موسیقی ایرانی مجموعه‌ای از ملودی‌های اقوام مختلفی است که در نواحی گوناگون ایران، از جمله آذربایجان، گیلان، خراسان، بختیاری، کردستان، شیراز و بلوچستان زندگی می‌کنند و نه تنها از نظر نغمه‌ها، بلکه از نظر زبان و گویش با هم تفاوت‌های فراواند دارند. از این رو موسیقی ایرانی از دیدگاه‌ها و تفاوت‌ها بسیار غنی است.

سازهای موسیقی ایرانی

به طور کلی سازهای موسیقی ایرانی را به مانند سازهای متداول موسیقی جهان می‌توان در سه دسته تقسیم‌بندی کرد:

1. سازهای بادی مثل نی، سرنا، کرنا و نی‌انبان؛

2. سازهای زهی مانند کمانچه، عود، رباب و تار؛

3. سازهای کوبه‌ای مانند دهل، دایره، طبل و تنبک.

در این میان سنتور را می‌توان سازی منحصر به فرد دانست که در دسته‌های بالا قرار نمی‌گیرد و باید آن را به عنوان یک ساز زخمه‌ای به شمار آورد. این ساز مخصوص موسیقی ایرانی است.

اجزای موسیقی ایرانی

• دستگاه: نوعی ملودی که نوازنده می‌تواند آن را پایه‌ای برای بداهه‌نوازی قرار دهد. هر دستگاه چند گوشه دارد که هر کدام از گوشه‌ها، نغمه‌هایی خاص به شمار می‌رود. در موسیقی ایرانی هفت دستگاه وجود دارد: شور، سه گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه، همایون، ماهور و نوا.

• آواز: این بخش از موسیقی ایرانی غیرمتریک و بدون فرم و نوع است و در قالب دستگاه‌ها تعریف می‌شود. از این رو می‌توان آن را هم زیر مجموعه دستگاه‌ها خواند، هم به عنوان دستگاه ثانویه به شمار آورد. برای مثال آواز دشتی متعلق است به دستگاه شور. به طور کلی پنج آواز در موسیقی ایرانی وجود دارد: ابوعطا، بیات ترک یا بیات زند، افشاری، دشتی (هر چهار مورد از متعلقات دستگاه شور) و بیات اصفهان (از متعلقات دستگاه همایون).

چهره‌های سرشناس موسیقی ایرانی

• غلامحسین درویش‌خان نوازنده چیره‌دست سه‌تار و تار و پیشگام هنر آهنگسازی. درویش‌خان در ترویج موسیقی ایرانی در بین مردم خدمات ویژه‌ای ارائه داده است.

• علی‌نقی وزیری: او در نواختن تار و سه‌تار تبحر داشت و جریانی از مدرن‌گرایی در موسیقی ایرانی ایجاد کرد. تاسیس دبیرستان موسیقی و مدیریت امور موسیقی ایران از خدمات او به شمار می‌رود.

• سید جلال تاج اصفهانی: خواننده پرآوازه مکتب اصفهان.

• حبیب سمایی: بزرگ‌ترین نوازنده سنتور در دوران معاصر.

• ابوالحسن صبا: شاگرد درویش‌خان در سه‌تار نوازی و نوازنده سرآمد معاصر.

• قمرالملوک وزیری: مشهورترین خواننده زن ایرانی در دوره معاصر که آوازهای او شاهکارهای موسیقی ایرانی به شمار می‌رود.

• روح‌الله خالقی: آهنگساز، نوازنده، موسیقی‌دان و رهبر ارکستر که ویولون را به خوبی می‌نواخت. او تالیفاتی در زمینه موسیقی بر جای گذاشته است.

• حسین تهرانی: نوازنده چیره‌دست تنبک که نخستین کنسرت تنبک را در ایران برگزار کرده است.

• غلامحسین بنان: استاد آواز و یکی از محبوب‌ترین خوانندگان موسیقی ایرانی. او نزد روح‌الله خالقی و علی‌نقی وزیری شاگردی کرده است.

• جواد معروفی: نخستین نوازنده پیانو که این ساز غربی را برای نواختن نغمه‌های ایرانی کوک کرد. وی از شاگردان علی‌نقی وزیری بود و برای تلفیق موسیقی ایرانی با موسیقی غربی تلاش‌های فراوانی انجام داد.

• محمدرضا شجریان: خواننده برجسته ایرانی و برنده جایزه پیکاسو. شجریان آثار جاودانه‌ای در موسیقی ایرانی آفریده و نامزد جایزه گرمی هم شده است.

• شهرام ناظری: وی در زمینه موسیقی برنده جوایز متعددی شده و به خاطر آثار هنرمندانه‌اش، نشان لژیون دو نور دریافت کرده است.