قوپوز، یار دیرین عاشیق‌های آذربایجان
قوپوز، یار دیرین عاشیق‌های آذربایجان
قوپوز یا چگور، یکی از سازهای اصلی عاشیق‌هاست. این ساز به قدری در میان عاشیق‌ها رواج دارد که هر جا از عنوان «ساز» به طور مطلق استفاده می‌شود، به آن اشاره دارد. نواختن قوپوز در مناطق آذری‌زبان شمال شرقی ایران و به طور کلی، هر قسمت از ایران که تجمعی از مردم آذری‌زبان در آن به چشم می‌خورد، رواج دارد. در برخی نقاط دیگر مانند ترکیه نیز ساز مشابهی وجود دارد که آن را «باغلار» می‌نامند.
عاشیق‌ها مهم‌ترین هنرمندان موسیقی آذربایجان هستند که علاوه بر روایت داستان‌های عاشقانه در اجراهای خود، حافظان سنت و هنر این خطه به شمار می‌آیند. از آن جا که بداهه‌خوانی در بین عاشیق‌ها نقش مهمی دارد، آنان معمولا افرادی خلاق محسوب می‌شوند. آنان به قدری در میان قوم آذری محترم هستند که امین ایل به شمار می‌آیند، محل رجوع و مشورت هستند و گاهی یار و برادر پیامبر اسلام نامیده می‌شوند.
شکل و ویژگی‌های قوپوز
قوپوز یک ساز زهی است. مانند دوتار و تنبور، دو ساز دیگری که در موسیقی محلی برخی مناطق ایران مورد توجه است، این ساز هم کاسه‌ای گلابی‌شکل دارد و دسته‌ای به آن متصل است. سیم‌های قوپوز با استفاده از پیچ‌های چوبی که در انتهای این دسته است و امتداد سیم‌ها به آن پیچیده شده، کوک می‌شود. نغمات قوپوز معمولا با زخمه‌زدن به سیم‌ها در قسمت کاسه‌ای و انگشت گذاشتن روی سیم‌ها در روی دسته، به وجود می‌آید.
سه رشته پایینی با هم کوک می‌شوند و انگشت‌ها روی آن قرار می‌گیرد. با این کار ملودی به وجود می‌آید و سیم‌های دیگر آن را همراهی می‌کنند. برخی نوازندگان درون دسته را خالی می‌کنند و در آن ساچمه‌ها یا پولک‌های ریز می‌ریزند تا در هنگام نوازندگی، با تکان دادن دسته، صداهای بیشتری تولید شود. به این نوع قوپوز «دهزار» می‌گویند. این کلمه به معنای گذرگاه تنگ و باریک است. خالی کردن دسته، وزن ساز را هم کمتر و حمل آن را برای خوانندگان دوره‌گردی که ساز خود را همیشه همراه دارند و در مجالس مختلف حضور می‌یابند، آسان‌تر می‌کنند.
عاشیق‌ها معمولا برای آن که مجلس را بهتر در دست بگیرند و شور بیشتری در آن ایجاد کنند، در هنگام اجرا جابجا می‌شوند، حتی گاهی کل اجرای خود را در حین قدم زدن انجام می‌دهند. از این رو برای آن که سنگینی ساز آنان را خسته نکند، آن را با تسمه‌ای به پهلوی خود متصل می‌کنند.
با وجود آن که قوپوز یک ساز محلی به شمار می‌آید، نحوه نواختن آن مورد توجه نوازندگان موسیقی ایرانی است و به همین دلیل در کتاب‌های موسیقی کلاسیک و جدید، به این ساز اشاره شده است.
تاریخچه قوپوز
برخی کارشناسان قوپوز را یک ساز بسیار قدیمی و شاید قدیمی‌ترین ساز ساخته بشر می‌دانند و معتقدند در هزار پنجم پیش از میلاد نیز قوپوز ساخته و نواخته میشد. با این وجود حتی اگر این نظر را نپذیریم، قوپوز سازی قدیمی است و قدمت آن حتی به پیش از شکل‌گیری سنت عاشیقی می‌رسد.
مهارت ساخت قوپوز
در گذشته به دلیل آن که عدد 9 در میان قوم آذری مورد احترام بود و نوعی تقدس داشت، در ساخت قوپوز از قواعدی تبعیت می‌کردند که باعث میشد این ساز کاسه‌ای 9 قسمتی، 9 سیم و 9 دستان داشته باشد. امروز ولی لزوما از این قاعده پیروی نمی‌کنند و معمولا دستان‌ها 13 یا 16 مورد و کاسه 11 یا 13 قسمتی است، تعداد سیم‌ها نیز به هفت یا 8 تقلیل یافته است. صفحه رویین کاسه ساز نیز در گذشته سه‌تکه بود ولی امروز معمولا به صورت یک‌تکه ساخته می‌شود.
مضراب قوپوز از چوب درخت گیلاس تهیه میشد، ولی مضراب‌های امروزی معمولا پلاستیکی است. در ساخت قوپوز، طرح‌هایی روی آن حک می‌شود که نمودی از سلیقه و هنرمندی سازندگان ساز است. برای تزئین بیشتر، از صدف‌کاری به شکل گل و گیاه، تصاویر مینیاتوری و خطاطی نیز بهره برده می‌شود. برخی عاشیق‌ها تصویر خود را روی ساز حک می‌کنند تا بدین ترتیب اعلام کنند که این ساز، به صورت خاص به آنان تعلق دارد.
اندازه قوپوز
سه اندازه مختلف برای ساخت قوپوز وجود دارد: «آنا ساز» که عاشیق‌های حرفه‌ای و کهنه‌کار از آن استفاده می‌کنند، «جوره‌ساز» که مخصوص نوجوانان و جوانان است و «تاوارساز» که معمولا از سوی خانم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
| نام | قوپوز، یار دیرین عاشیق‌های آذربایجان |
| کشور | ایران |
| نوع | رشته |
موسیقی
نوع کور رنگی را انتخاب کنید
کوری سرخ کوری سبز کوری آبی قرمز به سختی دیده می شود سبز به سختی دیده می شود آبی به سختی دیده می شود تک رنگ تک رنگ خاصتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله کلمات:
تغییر ارتفاع خط:
نوع ماوس را تغییر دهید: