موسیقی لکی و جایگاه سرنا و دهل در آن

موسیقی

موسیقی لکی و جایگاه سرنا و دهل در آن

سرنا یک ساز قدیمی و محلی در ایران است که در سیستان و بلوچستان، خراسان، کرمانشاه، ایلام و مناطق لک‌نشین رواج دارد. با جستجو در ادبیات کهن پارسی، بارها به نام سرنا برخواهیم خورد. این ساز از گذشته‌های دور در مراسم آیینی اقوام مختلف، از جمله لک‌ها به کار می‌رود. لک‌های ایران در کرمانشاه، همدان، لرستان و ایلام، نوعی سرنای کوچک به کار می‌برند، در حالی که بختیاری‌ها از یک سرنای بلند استفاده می‌کنند. سرنای بلند در مراسم‌های شادی و غم کاربرد دارد، در حالی که سرنای کوتاه برای مراسم عزا معمول است. در بیشتر اجراهای سرنا، دهل نیز حضور دارد و صدای این دو، مکمل یکدیگر به شمار می‌روند.

علی‌اکبر مهدی‌پور دهکردی، نوازنده «نوروزنامه» که در لحظه تحویل سال نو پخش می‌شود، یکی از معروف‌ترین نوازندگان سرنا محسوب می‌شود. رضا مریدی دلفان دیگر نوازنده معروف سرنا در ایران است. همچنین از شاه‌میرزا مرادی می‌توان به عنوان مشهورترین نوازنده سرنای کوچک نام برد.

ویژگی‌های موسیقی لکی

با وجود هجوم مدرنیته به فرهنگ‌های کهن، اصالت موسیقی لکی تا امروز پا بر جا مانده است، به نحوی که شنیدن این موسیقی، نه تنها شگفتی هر شنونده را بر می‌انگیزد، بلکه وی را به اعماق تاریخ و فرهنگ قوم لک می‌برد. موسیقی لکی را می‌توان به پنج دسته کلی تقسیم کرد:

• آیینی که از سوی برخی کارشناسان عنوان «خانقاهی» نیز گرفته است؛

• بزمی و سور؛

• سوگ یا به گویش محلی، «چمیانه»؛

• حماسی؛

• کار و موضوعات اجتماعی.

اصلی‌ترین ادوات مورد استفاده در موسیقی لکی، سرنا و دهل است. مقام‌های متعددی با این دو ساز به اجرا در می‌آید، به طوری که می‌توان ادعا کرد سرنا و دهل از بدو تولد تا مرگ، همزاد و همراه اهالی قوم لک هستند. کمانچه، تبنک و تنبور، به عنوان دیگر سازهای عمده مورد استفاده در بین لک‌ها شناخته می‌شوند.

در موسیقی لکی و کردی مقام آوازی «هوره» نیز اجرا می‌شود. آن چنان که در برخی منابع آمده، نکیسا و باربد، دو نوازنده و آهنگساز پرآوازه ایران باستان، برای خسرو و شیرین، دلباختگان افسانه‌ای ایرانی هوره‌خوانی می‌کردند. همچنین برخی احتمال داده‌اند که هوره‌خوانی در هنگام عبادت، نزد موبدان زردشتی رواج داشته است. در چند دهه اخیر هوره به تنهایی اجرا می‌شود، ولی در گذشته این آواز با همراهی تنبور اجرا می‌شد. هوره از نظر فنی 14 مقام دارد که هر کدام در موقعی خاص کاربرد پیدا می‌کنند. «مور» که نوعی مویه است، از زیرمجموعه‌های هوره به شمار می‌رود و خاص مردم لک است. مور در هنگام وارد آمدن مصیبت یا مرگ عزیزان، اغلب توسط زنان اجرا می‌شود. در هوره اشعاری خوانده می‌شود که مضامینی عاشقانه یا حماسی دارند. هوره توسط صوفیه نیز برای اجرای مراسم خاص آن‌ها به کار گرفته شده است. آنان هوره را با حالتی خاص اجرای می‌کردند و به آن «سوز» می‌گفتند.

سرنا و دهل، سازهای اصلی موسیقی لکی

سرنا یک ساز بادی و دهل یک ساز کوبه‌ای است که معمولا با پوست درست می‌شود. کهن‌ترین شاهدی که احتمالا به اجداد اولیه سازهای بادی و کوبه‌ای امروزی ایران، از جمله سرنا و دهل مربوط است، در نقش مهری دیده می‌شود که در چغامیش خوزستان به دست آمده و به حدود پنج هزار سال پیش مربوط است. در دوره‌های بعد، خصوصا در دوره ساسانی (قرن سوم تا هفتم میلادی) این سازها رواج گسترده داشته‌اند. نقش‌برجسته طاق‌بستان کرمانشاه یا ظروف کشف‌شده‌ای که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند، گواهی بر این مدعا هستند.

هم‌خانواده‌های سرنا و دهل در دیگر مناطق ایران با نام‌هایی متفاوت وجود دارند، همچون کرنا و دهل در مناطق بختیاری، شیدی و تیموک بلوچ، پیق و دهل کرمانج خراسان، زرنا و دهل مازندران و زرنا و دهل در کردستان. از این میان تنوع و تعدد مقام‌ها در میان ساز و دهل لکی بسیار بی‌نظیر است.

سرنا و دهل در میان لک‌ها کاربردهای فراوان دارند. این دو ساز علی‌رغم ظاهر ساده، نغمات گسترده‌ای اجرا می‌کنند و در مراسم شادی شعف‌افزا، در هنگامه غم التیام‌بخش و در گاه رزم و مبارزه، حماسی و روحیه‌بخش هستند.

ثبت ملی مقام‌های سرنا در مناطق لک‌نشین

در سال 2018 میلادی (1396 خورشیدی) مقام‌های سرنا در مناطق لک‌نشین، با گستره جغرافیایی استان‌های لرستان، کرمانشاه، ایلام و همدان در فهرست آثار ملی ناملموس ایران به ثبت رسید.