ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون، تنها استراحت‌گاه پرندگان مهاجر در شرق ایران

ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره مناطقی هستند که اهمیت زیست‌محیطی بالایی دارند و گونه‌های جانوری و گیاهی ویژه‌ای در آن زندگی می‌کنند. تنوع زیستی و اقلیمی ایران سبب شده چندین منطقه در بخش‌های مختلف آن عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره را ازآن خود کنند. «ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون» یکی از این مناطق محسوب می‌شود که در بخش‌های شرقی ایران قرار گرفته است.

جغرافیا و ویژگی‌های ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون

منطقه حفاظت‌شده هامون در مناطق کویری و نیمه‌کویری شرق ایران و غرب افغانستان واقع است. بخشی از منطقه که در خاک ایران است، در محدوده شهرستان هامون استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. تالاب سه بخش دارد: هامون صابوری، هامون پوزک و هامون هیرمند. در دوره افزایش بارش‌ها این سه بخش به یکدیگر متصل می‌شوند و دریاچه «هامون» را پدید می‌آورند. وسعت کل ذخیره‌گاه به 977 هزار و 158 هکتار می‌رسد و یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های جهان شمرده می‌شود. دریاچه هامون پس از دریای خزر و دریاچه ارومیه، سومین دریاچه وسیع ایران شمرده می‌شود. حداقل ارتفاع ذخیره‌گاه از سطح دریا با 456 متر، در جنوب آن ثبت شده است. همچنین حداکثر ارتفاع منطقه 590 متر است. بیشتر وسعت ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون ارتفاعی بین 469 تا 500 متر دارد و زمین‌هایی با ارتفاع بیش از 500 متر به حدود 250 هکتار زمین‌های اطراف «کوه خواجه» محدود می‌شود. کوه خواجه در زمان پرآبی همچون یک جزیره در میان دریاچه هامون خودنمایی می‌کند.

میزبانی تالاب هامون از پرندگان مهاجر

بیشتر آب ورودی به منطقه هامون از رودخانه هیرمند حاصل می‌شود ولی برخی رودهای فصلی نیز به آن می‌ریزند. ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون تنها منطقه‌ای در شرق ایران است که پرندگان مهاجر در مسیر کوچ فصلی خود در آن سکونت پیدا می‌کنند. ذخیره‌گاه در یکی از خشک‌ترین بخش‌های فلات مرکزی ایران قرار دارد و خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش آب ورودی به تالاب، موجب خشک شدن آن شده است. بدین ترتیب در سال‌های اخیر هامون به عنوان یکی از کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و غبار منطقه شمرده می‌شود.

منطقه هامون آثاری از یکی از تمدن‌های کهن ایران‌زمین را در اطراف خود دارد. «شهر سوخته» بر کرانه رود هیرمند و روی آبرفت مصب‌های آن در کنار دریاچه هامون ساخته شده است. به عقیده دانشمندان شهر سوخته قدمتی پنج هزار ساله دارد و یکی از پیشرفته‌ترین تمدن‌های زمان خود بوده است. کشف زیورآلاتی بسیار ظریف و سفال‌هایی که ساخت آن‌ها به دانش و مهارتی فراوان احتیاج داشته است، نشانه‌ای از پیشرفته بودن این تمدن محسوب می‌شود. همچنین در شهر سوخته مهرهایی پیدا شده که نشان می‌دهد تجارت در این منطقه رایج بوده است. کشف یک چشم مصنوعی یکی از اعجاب‌آورترین یافته‌های شهر سوخته به شمار می‌آید. علاوه بر آن دانشمندان آثاری از جراحی مغز را در این منطقه به دست آورده‌اند. یک جام سفالین نیز در شهر سوخته پیدا شده که نقوش پیکره آن عنوان «نخستین انیمیشن جهان» را به خود اختصاص داده است.

در سال‌های اخیر ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون دچار خشکی شده و اثرات زیست‌محیطی بسیاری بر جا گذاشته است

گونه‌های گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون

در ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون 55 گونه گیاهی شناسایی شده که از نظر علمی به 20 خانواده و 43 جنس تقسیم می‌شوند. گیاهان منطقه با خاک شور و قلیا همخوانی دارند و بیشتر در نقاطی می‌رویند که تحت تاثیر جریان‌های آب رودخانه هیرمند و جریان‌های طغیانی فصلی قرار می‌گیرند. در میان جانداران شناسایی‌شده نیز 28 گونه پستاندار، 183 گونه پرنده، 44 گونه خزنده، هفت گونه دوزیست و 22 گونه ماهی وجود دارند. 29 گونه از پرندگانی که در این منطقه شناسایی شده‌اند، در معرض انقراض هستند.

بقایای شهر سوخته

ثبت ملی و جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره هامون