مقبره دوکمال، مدفن دو چهره مهم تاریخ ادب و هنر ایران

تبریز یکی از شهرهای مهم ایران است که در طول تاریخ، محل توجه مردم و هنرمندان این سرزمین بوده است. از این رو چهره‌های شاخص ادبی، علمی، هنری، سیاسی و اجتماعی فراوانی در این شهر پرورش یافته و خدمات بزرگی به فرهنگ و هنر ایران ارائه داده‌اند. در تبریز، مقبرۀالشعرا به عنوان یکی از محل‌هایی که شماری از ادیبان، شاعران و هنرمندان تبریزی در آن مدفونند شناخته می‌شود، با این حال در مقبره دوکمال نیز، برخی چهره‌های شناخته‌شده تاریخ این شهر دفن شده‌اند.

ریشه نام مقبره دوکمال

این مقبره نام خود را از دو تن از چهره‌های مشهور مدفون در آن گرفته که هر دو، نام «کمال» داشته‌اند: کمال‌الدین مسعود خجندی و کمال‌الدین بهزاد.

کمال‌الدین مسعود خجندی

خجندی شاعری اهل تاجیکستان بود. وی در راه بازگشت از سفر حج، در عبور از شهر تبریز، به این شهر و مردم آن علاقمند شد و در همان جا ماند. حاکم وقت تبریز نیز به نشانه تجلیل از خجندی، باغ کوچکی را در بیلانکوه تبریز به وی هدیه داد. خجندی در این باغ خانقاهی دایر کرد و در آن ساکن شد. وی سرانجام در 792 یا 808 قمری (1390 یا 1405 میلادی) درگذشت و در همان باغ به خاک سپرده شد.

با توجه به اشتراکات فرهنگی و زبانی مردم ایران و تاجیکستان، آرامگاه خجندی در حال حاضر سالانه میزبان شمار زیادی از اهالی فرهنگ این کشور است و به عنوان یکی از مراکز اصلی تبادلات فرهنگی دو کشور ایران و تاجیکستان به شمار می‌رود.

کمال‌الدین بهزاد

بهزاد را یکی از بزرگ‌ترین نقاشان و نگارگران ایرانی تمام دوران‌ها می‌دانند. وی در هرات زاده شد، ولی شاه اسماعیل صفوی، او را به تبریز که به عنوان پایتخت شناخته می‌شد، آورد. بهزاد در سال 1535 میلادی (942 هجری مقری) در تبریز درگذشت و در کنار آرامگاه کمال‌الدین خجندی دفن شد.

تاریخ‌نگاران درباره خدمات و شخصیت بهزاد مطالب زیادی ذکر کرده‌اند. بر این اساس، بهزاد به خاطر نفوذ و مدیریت خود، رئیس کتاب‌خانه سلطنتی شاه اسماعیل اول شده بود. وی در دوره چهار پادشاه صفوی زندگی کرده و در زمان هر چهار پادشاه، بسیار مورد احترام بوده است.

دقت در الگوها و تناسب میان خوش‌نویسی و طرح، در کنار توجه به دنیای واقعی پیرامون، میراثی بود که بهزاد در آثار خود بر جای گذاشت و به پیروان خود منتقل کرد. از این رو وی را یکی از مهم‌ترین هنرمندان دوران خود ارزیابی می‌کنند. البته در منابع قدیمی‌تر، تاثیر بهزاد تا این حد مورد تاکید نیست، هر چند در این منابع، وی به عنوان یکی از سرامدان عصر خود ستایش شده است.

دیگر افراد مدفون در مقبره دوکمال

آرامگاه نظام‌الدین سلطان محمد، هنرمند نقاش نیز در این مکان قرار دارد. وی در زمان صفویه می‌زیست و آثار مهمی را خلق کرد، به طوری که برخی نقش او را در پیشرفت مکتب هنری تبریز بسیار حیاتی ارزیابی می‌کنند و جایگاهی در حد کمال‌الدین بهزاد برای او قائلند.

سلطان محمد مجلد، استاد ساخت جلد کتاب در دوره‌ صفوی دیگر چهره مدفون در این مقبره است. وی در پیشرفت هنر نسخه‌پردازی خدمات بسیاری از خود بر جای گذاشت، ولی به خاطر تواضعش، جلد‌های ساخته‌شده را با نام خود امضا نمی‌کرد و به همین دلیل، گمنام می‌ماند.

از افراد دیگری همچون مولانا شروانی و مولانا طوسی نیز به عنوان چهره‌های سرشناس مدفون در این مقبره نام برده‌اند، ولی به جز کمال‌الدین بهزاد و کمال‌الدین خجندی، محل دفن بقیه افراد دقیقا مشخص نیست.

مقبره دوکمال در کجا قرار دارد؟

مقبره دوکمال در میانه باغی در محله بیلانکوه تبریز قرار دارد که آن را «باغ کمال» نامیده‌اند. ورودی باغ در شمال آن قرار دارد و مقبره کمال‌الدین بهزاد و کمال‌‌الدین مسعود خجندی در زیرزمین ساختمان واقع است.

این مکان در گذشته گورستانی بود که به تدریج متروکه شده بود، ولی در سال 1959 میلادی (1338 خورشیدی) از سوی اهالی مورد توجه قرار گرفت. بعدها عملیاتی برای مرمت این مکان صورت گرفت و لوح یادبودی در آن نصب شد. در دهه 2010 میلادی (1390 خورشیدی) مجموعه‌ای به سبک سنتی در این مکان دایر و به آموزشگاه نگارگری تبدیل شد. در حال حاضر مقبره دوکمال با شش هزار متر مربع وسعت، از چندین کلاس، آتلیه، کتابخانه تخصصی، گالری نمایشگاهی، موزه تخصصی و بخش اداری برخوردار است.

ثبت ملی آرامگاه دوکمال

این بنا در سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.