کاروانسرای جمال‌آباد میانه و روایت سیاحان اروپایی از آن

کاروانسراهای ایرانی ساختمان‌هایی به صورت مهمان‌خانه بودند که کاروان‌ها در مسیر مسافرت خود از آن برای استراحت استفاده می‌کردند. ساکنان کاروانسراها معمولا توقفی کوتاه، در حد یک یا چند شب در آن داشتند، با این حال این مجموعه‌ها محلی برای تبادلات فرهنگی و اقتصادی به شمار می‌رفت و گاهی در همین توقف‌های کوتاه، کاروان‌های مختلف با یکدیگر به داد و ستد می‌پرداختند. وسعت و بنای کاروانسراهای ایرانی، متناسب با جغرافیا و اهمیت آن، تفاوت پیدا می‌کرد، به گونه‌ای که امروز مجموعه کاروانسراهای باقی‌مانده در استان‌های مختلف ایران را می‌توان به عنوان نمونه‌هایی از هم‌زیستی انسان با طبیعت و شکل‌گیری بهترین شیوه استفاده از امکانات برای ارائه خدمات به مسافران توصیف کرد.

کاروانسرای جمال‌آباد میانه یکی از کاروانسراهای ایرانی است که در شمال غرب ایران، در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این کاروانسرا به دلیل قرار گرفتن در نزدیکی روستایی به همین نام، به «جمال‌آباد» مشهور شده است. موقعیت جغرافیایی کاروانسرای جمال آباد در مسیر عزیمت مسافران از اروپا به ایران، جایگاهی راهبردی به آن بخشیده است. به خاطر همین موقعیت جغرافیایی، سیاحان اروپایی زیادی هنگام ورود به ایران، در این کاروانسرا توقف کرده و درباره آن گزارشی نوشته‌اند.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای جمال‌آباد

ساخت کاروانسرای جمال‌آباد به دوره ایلخانی (1256 تا 1356 میلادی) باز می‌گردد. بر اساس برخی شواهد، احتمالا این بنا در قرن چهاردهم میلادی (هشتم هجری قمری) به عنوان چاپارخانه مورد استفاده بوده است. در دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) بازسازی و تاسیس کاروانسراها با هدف ایجاد امنیت در راه‌ها و رونق بخشیدن به تجارت مورد توجه قرار گرفت. در همین دوره، شاه عباس دوم (سلطنت از 1642 تا 1662 میلادی) کاروانسرای جمال‌آباد را مرمت کرد. کتیبه‌ای سنگی بر بالای دروازه ورودی کاروانسرا دیده می‌شود که تاریخ این مرمت را 1065 هجری قمری (1655 میلادی) عنوان کرده است. استفاده از این کاروانسرا به عنوان محل استراحت مسافران تا اوایل دوره پهلوی (دهه 1930 میلادی) ادامه داشت. در آن زمان جاده تبریز به تهران از نزدیک کاروانسرا عبور می‌کرد. بعدها جاده‌ای جدید از مسیری دیگر احداث شد و با متروک شدن این مسیر، کاروانسرا نیز مورد بی‌توجه قرار گرفت. در دهه 2000 میلادی (1390 خورشیدی) بنا مجددا مورد مرمت قرار گرفت و به شکل امروزی بازسازی شد.

کاروانسرای جمال‌آباد به شیوه چهار ایوانی ساخته شده است. در این شیوه معماری یک حیاط مرکزی بزرگ به وسیله اتاق‌هایی که محل سکونت مسافران است، احاطه می‌شود. اتاق‌ها نیز با یک محوطه سرپوشیده به نام ایوان به حیاط متصل می‌شوند. ایوان محلی برای استراحت کاروانیان و گاهی عرضه امتعه آنان بود. این کاروانسرا دو هزار و 852 متر مربع وسعت دارد و از این نظر، یکی از کاروانسراهای بزرگ منطقه شمال غرب ایران محسوب می‌شود. چهار برج مدور در چهار طرف کاروانسرا واقع شده است. این برج‌ها علاوه بر استحکام بخشیدن به بنا، محلی برای نگهبانی و روشن کردن آتش در شب‌ها برای راهنمایی کاروانیان بود.

کاروانسرای جمال‌آباد به روایت سیاحان خارجی

ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، در سفرنامه خود احداث بنا را به سال 733 هجری قمری (1332 میلادی) نسبت داده و از فردی به نام غیاث‌الدین محمد (وزیر سلطان ابوسعید مغول) به عنوان بانی آن نام برده است. شاردن در سال 1665 میلادی به استانبول و سپس تبریز سفر کرد و مسیر خود را از قروین به قم و کاشان ادامه داد. شاردن 18 ماه در اصفهان اقامت گزید و نهایتا با رفتن به بندرعباس، از مسیر دریایی ایران را ترک کرد. وی تا پایان عمرش دو بار دیگر به ایران سفر کرد.

جووانی فرانچسکو جملی کارری، جهانگرد ایتالیایی در سال 1694 میلادی از کاروانسرای جمال‌آباد دیدن کرد. وی این کاروانسرا را بنایی بزرگ توصیف و ابعاد آن را 50 در 60 متر عنوان کرده است. ژان باتیست تاورنیه یکی از سیاحان مشهور فرانسوی است که در طول حیات خود شش بار به ایران سفر کرد. وی در آخرین سفر خود در سال 1663 میلادی کاروانسرای جمال‌آباد را مشاهده کرد و درباره آن مطالبی نوشت.

موریس دوکوتزبوئه نیز یک آلمانی بود که در دوره فتحعلی‌‌شاه قاجار (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی)، در سال 1234 هجری قمری (1819 میلادی) به تبریز رفت و در مسیر خود از کارونسرای جمال‌آباد بازدید کرد. وی قدمت کاروانسرا را در آن زمان، 520 سال عنوان کرده است.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای جمال‌آباد

کاروانسرای جمال‌آباد در سال 2002 میلادی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در سال 2023 نام 54 باب از کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید که کاروانسرای جمال‌آباد یکی از آن‌ها بود.

اطلاعات

نام	کاروانسرای جمال‌آباد میانه و روایت سیاحان اروپایی از آن
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	میانه
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی