رباط قلی، کاروانسرایی با ظاهری رنگارنگ!

گردشگرانی که به ایران سفر می‌کنند، شاید آن را با مناره‌های بلند، بازارهای شلوغ یا چشم‌اندازهای بی‌نظیر کویری و کوهستانی بشناسند، ولی در ایران جاذبه‌های مختلفی وجود دارد که شاید برای بسیاری از گردشگران ناشناخته مانده باشد. کاروانسراهای ایرانی مجموعه‌ای از بناهای تاریخی در نقاط مختلف ایران است که با وجود تفاوت جغرافیایی و تنوع معماری، همه با هدف سامان دادن به اوضاع راه‌ها و ایجاد زیرساخت‌هایی برای کاروان‌های تجاری و مسافری به وجود آمده‌اند. چه بسا کاروانسراهای ایرانی همچون تخت جمشید، میدان نقش جهان یا سی و سه پل شهرت جهانی نداشته باشند، ولی روایتگر بخش‌های مهمی از تاریخ ایران هستند... «رباط قلی» یکی از همین کاروانسراهای ایرانی است که زیبایی و شکوهی وصف‌ناشدنی دارد و دیدن آن خاطره‌ای فراموش‌ناشدنی خواهد بود.

تاریخچه و ویژگی‌های رباط قلی
بدون شک واقع شدن رباط قلی در مسیر جاده ابریشم و مسیر مسافرت به مشهد، روزگاری پرمشغله و پرهیاهو برای آن رقم زده است. از آن جا که این کاروانسرا در دوره تیموریان (قرن پانزدهم میلادی) ساخته شده، برخی آن را «کاروانسرای تیموری» هم خوانده‌اند. چنان که در منابع تاریخی آمده، فردی به نام «امیر علی‌شیر نوایی» که وزیر سلطان حسین بایقرا (سلطنت از 1469 تا 1506 میلادی) بود، کاروانسرا را احداث کرد. بعدها در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) این کاروانسرا مورد مرمت قرار گرفت.

معماری و ساختار رباط قلی
کاروانسرا در پلانی مستطیلی در سمت شرقی غربی به اجرا درآمده است. بنا 24 متر طول و 16 متر عرض دارد. سنگ‌های رنگارنگ به کار رفته در نمای بنا با رنگ‌های سبز، قرمز، بنفش و کبود، آن را از نظر ظاهری در میان کاروانسراهای ایرانی متمایز می‌کند. ورودی اصلی بنا در شرق آن واقع است. برای تامین امنیت کاروانسرا، علاوه بر برج‌هایی در چهارگوشه، دو نیم‌برج نیز در میان دیواره‌ها برپا کرده بودند. همچنین دیواره‌های بیرونی سقف روزنه‌هایی داشت که به دیده‌بانان اجازه می‌داد دشت پیرامون را زیر نظر بگیرند. در صورت یورش مهاجمان تیراندازان از این شکاف‌ها برای پرتاب تیر به نیروهای دشمن استفاده می‌کردند.
به سبک بیشتر کاروانسراهای ایرانی، یک حیاط در مرکز بنا ساخته شده و اتاق‌ها پیرامون آن قرار دارند؛ سبکی که «چهار ایوانی» خوانده می‌شود و در آن، ایوان‌هایی فضای میان حیاط و اتاق‌ها را از هم جدا می‌کنند. هشتی‌های فضای داخلی بر ستون‌هایی قطور استوارند. پس از ورود از دروازه اصلی، فضایی به عنوان بارانداز با سقفی کوتاه و قوسی‌شکل وجود دارد. بارانداز از دو طرف به دالان‌هایی منتهی می‌شود که در پشت حجره‌ها قرار گرفته‌اند و تا انتهای حیاط کشیده می‌شوند. در سقف و دیواره هر کدام از حجره‌ها شکاف‌هایی درست شده که به عنوان نورگیر و تهویه هوا عمل می‌کند... در بخش جنوبی بنا یک نمازخانه قابل تشخیص است که بخش‌هایی از گچ‌بری‌های قدیمی محراب آن تا امروز باقی مانده است. دو اتاق شاه‌نشین در ضلع شمال شرقی و جنوب غربی، محلی برای استراحت مهمان ویژه محسوب می‌شود. این کاروانسرا به دلیل موقعیت ویژه خود گاهی میزبان مقامات عالی‌رتبه ایران نیز بود. چنان که نقل است ناصرالدین‌شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی) در دومین سفر خود به مشهد مقدس در این کاروانسرا اقامت کرده است.

رباط قلی در کجا قرار دارد؟
کاروانسرا در بخش سنخواست شهرستان جاجرم واقع است. جاجرم شهرستانی در جنوب غرب استان خراسان شمالی است که 3654 کیلومتر مربع وسعت دارد. با توجه به عبور جاده ابریشم از جاجرم، در این شهرستان چندین کاروانسرای قدیمی به جا مانده است. روستای «گازان» در سه کیلومتری غرب بنا و روستای «قلّی» در سه کیلومتری شمال بنا قرار دارند. رباط قلّی در دشتی مسطح واقع شده است و به خوبی به پیرامون خود اشراف دارد.

ثبت ملی و جهانی رباط قلی
این اثر در سال 1996 میلادی (1375 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی کاروانسرای قلی نیز به سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) باز می‌گردد، زمانی که نام این بنا همراه با 53 کاروانسرای ایرانی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.