ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ، طبیعت زیبا و تنوع زیستی بی‌نظیر

وقتی از «ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره» نام برده می‌شود، مناطقی عموما بکر و دارای تنوع زیستی مورد اشاره است که حفاظت از آن برای بقای گونه‌های گیاهی و جانوری ضروری است. ایران به عنوان یکی از کشورهای پهناور جهان، به داشتن اقلیم‌های متفاوت و زیست‌گاه‌هایی متنوع مشهور است، هر چند قرار گرفتن این سرزمین در پهنه‌ای خشک و کم‌آب، تهدیدی برای گونه‌های مختلف ساکن در آن است. «ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ» در شمال شرقی ایران، از جمله ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره این کشور است که در مرز کشور ترکمنستان، در منطقه‌ای بکر و دیدنی قرار دارد.

جغرافیا و ویژگی‌های ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه داغ

کوه‌های کپه‌داغ یا «مَروکوه» در شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان واقع است. معنای نام این منطقه در زبان محلی «کوه‌های بسیار» است. در تقسیمات سیاسی، حدود 80 درصد وسعت این رشته‌کوه در ایران و 20 درصد در ترکمنستان قرار می‌گیرد. دو منطقه حفاظت‌شده «گلیل‌سرانی» در خراسان شمالی و «تندوره» در خراسان رضوی جزء این ذخیره‌گاه هستند. دریای خزر در غرب و کوه «هزار مسجد» در شرق، مرزهای کپه‌داغ محسوب می‌شوند.

کپه‌داغ با حدود 650 کیلومتر طول، در راستای چین‌خوردگی‌های آلپ و هیمالیا در جهت شمال غربی به جنوب شرقی به وجود آمده است. این رشته‌کوه با بارندگی سالانه نسبتا زیاد، دارای منابع بسیار غنی آب است و بیشینه ارتفاع آن از سطح دریا به 3191 متر می‌رسد. از نظر زمین‌شناسی این منطقه بخشی از ابرقاره اوراسیا به شمار می‌آید و لبه جنوبی صفحه «توران» را تشکیل می‌دهد. در این منطقه زمین‌لرزه‌های زیادی رخ می‌دهد که ناشی از فعالیت‌های زمین‌شناسی گسل مربوط به آن است. این زمین‌لرزه‌ها بیشتر در دو مرز جنوبی و شمالی کپه‌داغ و در عمق کم رخ می‌دهد. چند میدان گازی مهم، مانند خانگیران در ایران، دولت‌آباد- دونمز، شاتلیک، گازلی، بایران علی و مهری در ترکمنستان و گوگر دک در افغانستان با کوه‌های کپه‌داغ مرتبط هستند.

کوه‌های کپه‌داغ در ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ

وجود جوامع انسانی که برخی از آن‌ها جزء عشایر هستند، بر اهمیت فرهنگی و تاریخی این منطقه می‌افزاید. بیشتر قبایل حاضر در منطقه را ترکمن‌ها، ترک‌های افشار، تات‌های خراسان و کردهای کرمانج تشکیل می‌دهند.

پوشش گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ

یکی از عمده خطرات پیشِ روی حیات وحش ایران، کم‌آبی و خشکسالی است. در کپه‌داغ، به دلیل منابع آبی کافی چنین خطری چندان جدی نیست، با این حال حیات وحش این ذخیره‌گاه، همچنان در معرض خطر قرار دارد. تغییر کاربری اراضی و فرسایش خاک، شکار غیر مجاز، تخریب زیست‌گاه‌ها و آلودگی زیست‌بوم‌های کپه‌داغ خصوصا به دلیل استفاده از کودها و سموم کشاورزی، مهم‌ترین خطرات تهدیدکننده این منطقه هستند.

پلنگ ایرانی، قوچ و میش، کل و بز، پلنگ، گراز، چند گونه گربه وحشی، گرگ، روباه، شغال و تشی عمده پستانداران منطقه هستند. همچنین کبک، تیهو، کوکر، بلدرچین، قمری، دلیجه، کرکس، هما، قرقی و عقاب بیشترین جمعیت پرندگان کپه‌داغ را تشکیل می‌دهند. نوعی قرقاول در معرض تهدید نیز در اطراف رود اترک زندگی می‌کند.

گون، از گیاهانی که در ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ به وفور می‌روید

در بخش‌های مختلف کپه‌داغ پوشش علفی، بوته‌ای، درختی و درختچه‌ای دیده می‌شود. ارتفاعات کپه‌داغ یکی از رویشگاه‌های «اُرس» یا «سرو کوهی» است. ارس گونه‌های متفاوتی دارد و در سراسر نیم‌کره شمالی، معمولا در ارتفاعات بالای 2500 متر می‌روید. به جز ارس، گون، زرشک، زالزالک، کرکو، باریجه، انجیر، گردو، درمنه، گوجه و آلبالوی وحشی، آویشن و بارهنگ گونه‌های گیاهی عمده در ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ محسوب می‌شوند. در قسمت‌هایی از کپه‌داغ تپه‌هایی خاکی با دره‌های عمیق وجود دارد که هیچ گیاهی بر آن نمی‌روید.

ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ یکی از زیست‌گاه‌های پلنگ ایرانی است

ثبت ملی و جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره کپه‌داغ