کاروانسرای قلعه سنگی و رازهای سر به مهر آن

«کاروانسرای قلعه سنگی» که گاهی به اختصار «قلعه سنگی» نیز نامیده شده، یکی از 54 کاروانسرای ایرانی است که در سال 2023 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این کاروانسرا به خاطر اسراری که در دل خود دارد، مشهور شده است؛ اسراری که به چندین اسکلت کشف‌شده در آن باز می‌گردد.

کاروانسرای قلعه سنگی در کجا قرار دارد؟
این بنا در مناطق میانی ایران، در جنوب غربی استان تهران و شهرستان رباط کریم، در محدوده شهر پرند واقع است. در حال حاضر محل ساخت کاروانسرا به محل تلاقی جاده قدیم ساوه با آزادراه تهران ساوه بسیار نزدیک است و می‌توان به سهولت به آن دسترسی پیدا کرد.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای قلعه سنگی
هر چند برخی منابع قدمت این کاروانسرا را به خاطر شکل خاص معماری ساختمان مرکزی آن، به 1500 سال پیش نسبت می‌دهند، ولی بیشتر کارشناسان درباره تاسیس آن در دوره حکومت آل بویه (945 تا 1052 میلادی) اتفاق نظر دارند. شواهد به دست آمده از قلعه برخی مورخان را به این نتیجه رسانده که قلعه در مدت‌زمانی بالغ بر 200 سال ساخته شده است.
با وجود آن که در مناطق مرکزی ایران، از خشت به عنوان عمده‌ترین مصالح ساختمانی استفاده می‌کردند، این کاروانسرا را با سنگ ساخته‌اند. استفاده از سنگ دشواری ساخت بنا و هزینه آن را بسیار بالا برده است، ولی از اهمیت راهبردی آن خبر می‌دهد. سنگ استحکام بیشتری به بنا می‌بخشد و نشان می‌دهد در گذشته تا چه میزان در این منطقه احتمال حمله مهاجمان بالا بوده است. به خاطر چنین ساختار محکمی است که این کاروانسرا را «قلعه» هم نامیده‌اند. البته این نام با کاربری بنا بی‌ارتباط نیست، زیرا حداقل در دوره‌ای از حیات کاروانسرا، از آن به عنوان مرکزی نظامی استفاده می‌کردند. گروهی از کارشناسان معتقدند این کاروانسرا مدتی محل اقامت حاکمان محلی بوده است. بر اساس برخی منابع، با توجه به این که دشت‌های حاصلخیزی در اطراف کاروانسرا وجود داشته است، از این مکان به عنوان مقر نظارت بر این کشتزارها نیز استفاده می‌شد.

معماری و رازهای کاروانسرای قلعه سنگی
 پلان کلی قلعه مانند بسیاری از کاروانسراهای ایرانی، چهار ایوانی است. کاروانسرا یک حیاط بزرگ در مرکز دارد. در چهار گوشه حیاط اتاق‌هایی ساده ساخته شده که درهای آن رو به حیاط باز می‌شود. سه نیم‌برج در وسط دیوارها و چهار برج مدور، دقیقا در چهار گوشه ساختمان ساخته شده‌اند. این برج‌ها محل استقرار نگهبانان بود. علاوه بر این گاهی بر فراز آن آتش روشن می‌کردند تا کاروان‌ها در شب مسیر خود را آسان‌تر بیابند. البته این برج‌ها کاربردهای فنی هم دارد و به عنوان پایه‌هایی محکم برای نگه داشتن دیوارهای قطور و سنگین کاروانسرا عمل می‌کند. در چهار گوشه بنا، چهار اتاق مربع‌شکل با سقف گنبدی ساخته شده است.
کاروانسرای قلعه سنگی در دل خود رازها و عجایب زیادی دارد، از جمله چاه آبی که در عمقی کم به آب می‌رسد و در تمام اوقات سال پر آب است، در حالی که در زمین‌های اطراف با حفر چاه‌های عمیق با عمق بیش از 100 متر نمی‌توان به آب دست یافت. اما بزرگ‌ترین راز بنا به 23 اسکلت‌ کشف‌شده در آن باز می‌گردد. طبق تخمین کارشناسان قبرها حدود 650 سال پیش، در دوره سلجوقیان در این کاروانسرا ایجاد شده است. نخستین اسکلتی که در قلعه کشف شد، به مردی میانسال تعلق داشت که به صورت طاقباز دفن شده بود. این شکل تدفین در کنار خرد شدن سر و صورت مرد، نشان می‌داد او به قتل رسیده است. خاکستر سرتاسر بدن این مرد را پوشانده و آن را به چیزی شبیه سنگ‌واره تبدیل کرده بود، به همین خاطر بدن مرد سالم مانده بود و حتی موهای او نیز به راحتی تشخیص داده می‌شد... شکل نامنظم دفن اجساد و آسیب‌های شدیدی که به آن‌ها وارد شده، از وقوع قتل و غارت خبر می‌دهد. جنازه‌ها با شتاب‌زدگی دفن شده‌ و در برخی قبرها چند جنازه روی هم افتاده‌اند. با وجود آن که در آن دوران، اسلام در ایران فراگیر شده بود، جنازه‌ها بدون کفن و با لباس‌های معمولی به خاک سپرده شده‌اند. در حفاری‌های کاروانسرا ابزارها و گوی‌هایی سنگی یافت شده است. این گوی‌ها به ابزاری شباهت دارد که مغول‌ها در هنگام جنگ از آن به عنوان باطل‌کننده سحر استفاده می‌کردند. تمام این یافته‌ها در کنار هم فرضیه قتل ساکنان کاروانسرا همزمان با هجوم مغولان به ایران (1219 میلادی) را تقویت می‌کند، ولی این موضوع هنوز با ادله علمی به اثبات نرسیده است.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای قلعه سنگی
سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) نام کاروانسرای قلعه سنگی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همچنین این اثر در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.