مسجد جامع ابرکوه، بنایی تماما خشتی با شکوهی بی‌نظیر

ابرکوه به عنوان یکی از شهرستان‌های استان تاریخی یزد شناخته می‌شود. این شهر با بیش از 60 هزار نفر جمعیت، مانند خود شهر یزد، آثار تاریخی بی‌نظیر و پرشماری دارد و یکی از 14 شهر نمونه گردشگری ایران محسوب می‌‌شود. تعدد آثار تاریخی شهر ابرکوه به اندازه‌ای است که 146 اثر از آن‌ها، به ثبت ملی رسیده است. از بین 75 مسجد این شهر، 30 مسجد دارای ارزش تاریخی هستند که مسجد جامع ابرکوه، سرآمد آن‌ها به شمار می‌رود.

تاریخچه مسجد جامع ابرکوه

از آغاز دین اسلام، مسجد یکی از پایگاه‌های اصلی فرهنگی و اجتماعی آن محسوب می‌شد. پس از ورود اسلام به ایران، مساجد جایگاهی ویژه پیدا کردند و در هر شهر، مسجد به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز اجتماعی، شناخته شد.

راه پله و حیاط مسجد جامع ابرکوه

مسجد جامع ابرکوه به عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های فعالیت‌های اجتماعی در این شهر، حدود قرن چهاردهم میلادی و در زمان حکومت سلسله ایلخانی در ایران تاسیس شده است. هر چند این مسجد بعدها در دوره تیموریان (قرن 15 میلادی) بازسازی شد، هنوز هم در داخل مسجد، آثاری از دوره تاسیس آن قابل مشاهده است. در جریان بازسازی دوره تیموریان، برخی سازه‌ها به سازه اصلی مسجد اضافه شده است، از جمله ایوان شرقی که محرابی دارای گچ‌بری در آن به چشم می‌آید.

در حیاط مسجد سنگ قبرهایی مربوط به سال‌های 1416 و 1599 میلادی کشف شده است. کشف آثاری از دوره پیش از اسلام در داخل مسجد، این تصور را که قدمت برخی اجزای مسجد به پیش از ورود اسلام به ایران بر می‌گردد، تقویت کرده است. بر اساس شواهد موجود پس از اسلام‌آوردن ایرانیان، مساجد بسیاری روی ویرانه‌های عبادتگاه‌های قدیمی بنا شده است.

معماری مسجد جامع ابرکوه

این مسجد به صورت کامل از خشت خام ساخته شده، با این وجود در طول صدها سال، هنوز پا بر جا مانده است. به خاطر آن که مساجد جامع در بیشتر شهرها به عنوان محلی برای اجتماع مردم و برگزاری مراسم بزرگ مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت، معمولا آن‌ها را به شکل چهار ایوانه می‌ساختند، اصلی که در مسجد جامع ابرکوه هم مشاهده می‌شود.

ورودی مسجد جامع ابرکوه، با سر دری مرتفع، رو به شمال است و یک دهلیز هشت‌گوش، آن را به حیاطی مستطیلی‌شکل متصل می‌کند. مانند بسیاری از بناهایی که از عهد ایلخانان به جا مانده، حیاط سردابه‌ای صلیبی‌شکل، به ابعاد 10 در 10 متر دارد. در قسمت جنوب‌ شرقی ورودی، شبستانی واقع شده که تاق‌های آن، به زیبایی با مقرنس تزئین شده است. شبستان دیگری نیز در قسمت غربی ساخته شده که ایوانی در جلوی آن قرار دارد.

معماری قدیمی مسجد جامع ابرکوه

یک مناره و یک صفه (شاه‌نشین) نیز در این مسجد ساخته شده است. مسجد جامع ابرکوه محراب‌های متعددی دارد که از میان همه، دو محراب اصلی از نظر تاریخی، مهم‌تر است. یکی از این محراب‌ها که به عنوان «محراب بزرگ» شناخته می‌شود، از جنس مرمر است و دو ستون تزئینی دارد. این محراب با معماری مشابه بناهای مغولی ساخته شده و با قبله، 45 درجه اختلاف زاویه دارد. محراب دیگر برای اصلاح این اختلاف زاویه به وجود آمده است. به خاطر تغییر جهت محراب، مسجد جامع ابرکوه را مسجد «دو قبله» هم می‌نامند.

به جز این دو، چهار محراب دیگر هم ساخته شده که سه محراب از سنگ مرمر و آهک و محراب دیگر از کاشی‌های ساده، بنا شده است.

تزئینات داخل مسجد با استفاده از طرح‌های اسلیمی و نقوش گیاهی ایجاد شده است. تزئینات داخلی مسجد در کمترین حد ممکن قرار دارد، احتمالا به این خاطر که بانیان ساخت آن معتقد بودند استفاده از تزئینات پر زرق و برق ممکن است حواس مردم را به خود مشغول و از عبادت، پرت کند. کتیبه‌هایی هم در مسجد دیده می‌شود که به خط نسخ و کوفی و به شیوه گچ‌بری، نوشته شده است.

ثبت ملی مسجد جامع ابرکوه

مسجد جامع ابرکوه که در منطقه مرکزی این شهر واقع شده، در سال 1933 میلادی (1312 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گچ‌بری‌های محراب مسجد جامع ابرکوه

اطلاعات

نام	مسجد جامع ابرکوه، بنایی تماما خشتی با شکوهی بی‌نظیر
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	ابرکوه
نوع	تاریخی,دینی
ثبت	ملی