کوچ ایل سنگسری؛ خدمات، آیین‌ها و تاریخچه طولانی‌ترین مسیر کوچ بشری

گفته می‌شود نخستین جوامع انسانی، کوچ‌نشینانی بودند که به دنبال شکار و غذا، در فصول مختلف سال کوچ می‌کردند. بعدها شماری از این کوچ‌نشینان در مکان‌هایی سکونت پیدا کردند و یکجانشینی به وجود آمد. امروزه با وجود آن که زندگی در شهرها و روستاها بسیار آسان‌تر است، هنوز اقوام و گروه‌هایی به صورت کوچ‌نشینی روزگار می‌گذرانند. کوچ‌نشینی نزد این گروه‌ها یک فرهنگ است که اجزا و ساختارهای معنوی خاص خود را دارد؛ ساختارهایی که یک داشته ارزشمند اجتماعی برای جوامع بشری است. به گواه تاریخ، در هزاره نخست پیش از میلاد، از میان اقوام ایرانی مادها مردمانی یکجانشین بودند ولی پارس‌ها و پارت‌ها در اوقات مختلف سال به تبعیت از ساکنان قدیمی‌تر سرزمین ایران، به ییلاق و قشلاق سفر می‌کردند و زندگی شبه‌کوچ‌نشینی داشتند. این شیوه زیست هنوز در ایران زنده است و اقوام مختلفی در بخش‌های گوناگون جغرافیای ایران به عنوان کوچ‌نشین شناخته می‌شوند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ثبت سنت‌ها، فنون و آیین‌های مربوط به زندگی کوچ‌نشینی در ایران صورت گرفته است تا این گنجینه ارزشمند از گزند فراموشی در امان بماند. «کوچ ایل سنگسری» از جمله مواردی است که به عنوان موضوع تحقیقات پژوهشگران حوزه میراث فرهنگی مورد توجه واقع شده و به ثبت ملی نیز رسیده است.

ویژگی‌های کوچ ایل سنگسری
ایل سنگسری از گروه‌های عشایری کوچ‌رو ایران هستند که در دامنه رشته‌کوه البرز سکونت پیدا می‌کنند. خاستگاه این ایل شهر مهدی‌شهر در استان سمنان است. این شهر در گذشته به خاطر وجود این ایل سنگسر نامیده می‌شد. گفته می‌شود مسیر کوچ این ایل طولانی‌ترین مسیر کوچ‌روی در جهان است و فاصله دو سر آن به 1500 کیلومتر می‌رسد. امتداد مسیر کوچ ایل سنگسری در جاده کهن ابریشم که برای قرن‌ها مهم‌ترین راه اتصال چین به ایران بود، یکی از نشانه‌های پیشینه کهن کوچ ایل سنگسری است.
مسیر کوچ ایل سنگسری 11 استان را در بر می‌گیرد و از سه بخش اصلی تشکیل می‌شود که هر کدام از این بخش‌ها در فرهنگ و زبان مردم ایل عناوین خاصی پیدا کرده‌اند:
•    مسیر بند: یک مسیر کوهستانی است که از شمال رشته‌کوه البرز و شهر مجن در شاهرود شروع می‌شود و پس از عبور از دامنه‌های شمال شهرستان دامغان در مهدی‌شهر و روستای رضاآباد به پایان می‌رسد. این مسیر معمولا در اوقات گرم سال مورد استفاده قرار می‌گیرد.
•    مسیر تک: طولانی‌ترین بخش از مسیر کوچ ایل سنگسری است. این مسیر از بخش‌های غربی خراسان شروع می‌شود و پس از عبور از شهرستان‌های میامی و شاهرود به دماوند و شهر پلور می‌رسد. ممکن است سنگسری‌ها گاهی در این بخش از مسیر به محدوده استان گلستان نیز وارد شوند.
•    مسیر میان‌بند: شروع مسیر در «پل ابریشم» در شهرستان میامی است. این مسیر پس از عبور از شهرستان‌های دامغان و شاهرود به رضاآباد می‌رسد.
در طول این مسیر طولانی، فعالیت‌ها و مراسم مختلفی به صورت سنتی به اجرا در می‌آید تا موجب سرگرمی شود و رنج راه را تا حد ممکن کاهش دهد. در هر منزلگاه چادرهای عشایری بر پا می‌شود و اعضای ایل گرد هم می‌آیند. در این گردهمایی گاهی گوسفندی را قربانی می‌کنند و در کنار هم از گوشت آن می‌خورند. مردم ایل در طول این مسیر کاملا با طبیعت همراه و هماهنگند و علی‌رغم دشواری‌های سفر، نشاطی مثال‌زدنی در بین آنان جریان دارد. بانوان ایل در طول راه با نخ‌ریسی یا دوخت لباس‌هایی که شهرت و زیبایی بسیار زیادی دارند، اوقات خود را پر می‌کنند. تولید محصولات لبنی دیگر فعالیتی است که مردم ایل سنگسری به آن شهره هستند. این ایل 81 نوع محصول لبنی از شیر دام‌های خود تولید می‌کند. آرشه یکی از همین محصولات لبنی است که در تهیه آن از پنیر و مقدار کمی روغن، آرد و زردچوبه یا زعفران بهره می‌برند. برای تهیه آرشه پنیر در فرایندی پر زحمت و دقیق تفت داده می‌شود و در نهایت فراورده‌ای زردرنگ به وجود می‌آورد که بسیار مقوی است. سنگسری‌ها در مسیر طولانی کوچ محصولات خود را به مردم محلی عرضه می‌کنند و بدین ترتیب تبادلات اقتصادی و فرهنگی وثیقی با آنان به وجود می‌آورند، به نحوی که می‌توان کوچ ایل سنگسری را پلی ارتباطی بین مردم ناحیه بزرگی از ایران به شمار آورد. علاوه بر این پخت بیش از 40 نوع نان در میان ایل سنگسری متداول است. گوسفندهای سنگسری هم گوشتی مرغوب و باکیفیت دارند. در بین قصابان محلی گفته می‌شود که نصف وزن گوسفندان زنده این ایل، گوشت خالص است! این گوسفندان به دلیل پیمودن مسیر طولانی کوچ چربی کمتری دارند و گوشت آن‌ها به خاطر تغذیه از مراتع تازه، لذیذتر است.

ثبت ملی مسیر کوچ ایل سنگسری
کوچ ایل سنگسری به نام استان سمنان و شهرستان مهدی‌شهر در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید.