خسرو و شیرین‌خوانی، آیین گرامیداشت عشق و فرهنگ

داستان‌پردازی و داستان‌گویی از مهارت‌های زبانی انسان برای انتقال مفاهیم در قالبی سرگرم‌کننده و جذاب است. هر فرهنگ، مجموعه‌ای از داستان‌ها دارد که به دلیل جذابیت و آموزندگی‌شان در میان مردم شناخته شده و در طول قرن‌ها استوار مانده‌اند. این داستان‌ها ممکن است زمینه‌ای حماسی یا عاطفی داشته باشند یا حتی رنگ‌وبویی اسطوره‌ای و رازآلود به خود بگیرند. در زبان پارسی نیز داستان‌های آموزنده و پرکشش در قالب‌های منظوم و منثور روایت شده‌اند. گنجینه پارسی در این زمینه چنان غنی است که می‌توان آن را از نظر آثار غنایی با درون‌مایه‌های اسطوره‌ای، حماسی و عاطفی، در میان زبان‌های جهان کم‌نظیر دانست. همان‌گونه که «شاهنامه»، اثر جاودانه حکیم ابوالقاسم فردوسی، بر قله آثار حماسی پارسی ایستاده است، در میان منظومه‌های عاشقانه نیز نمی‌توان همتایی برای «خسرو و شیرین» یافت. این دو اثر چنان با جان و زندگی مردم ایران درآمیخته‌اند که آیین‌هایی پیرامون‌شان پدید آمده است. از میان آن‌ها، «خسرو و شیرین‌خوانی» شناخته‌شده‌ترین آیینی است که بر پایه این منظومه شکل گرفته است.

تصویری منسوب به نظامی گنجوی بر روی یک قالیچه‌ که در موزه‌ای در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان) نگهداری می‌شود

منظومه خسرو و شیرین، روایتی از عاطفه و فرهنگ

منظومه خسرو و شیرین یا «شیرین و فرهاد» اثر والامقام «نظامی گنجوی»، شاعر پرآوازه ایرانی است. این منظومه به روایت داستانی پرداخته که پیش از آن در میان مردم ایران شهرت داشته، تا حدی که فردوسی در شاهنامه نیز به آن اشاره کرده است. آن چه نظامی در اثر خود بیان کرده، با داستانی که فردوسی در شاهنامه به نظم درآورده، تفاوت‌هایی دارد که عمده این تفاوت‌ها، بر پایه نگاه متفاوت دو شاعر به داستان بوده است: فردوسی نگاهی حماسی به این رویداد دارد ولی نظامی در پی ارائه روایتی عاطفی و عاشقانه بر می‌آید. خسرو داستان، همان خسرو پرویز، امپراتور ساسانیان (سلطنت 590 میلادی و از 591 تا 628 میلادی) است که دلباخته شیرین می‌شود. هر چند در شاهنامه، شیرین ظاهرا از طبقات فرودست است، ولی نظامی او را شاهزاده‌ای از ارمنستان معرفی می‌کند. خسرو و شیرین نظامی با ستایش عشق شروع می‌شود، آن هم نه عشقی که در مسائل جسمانی خلاصه شود، بلکه عشقی که انسان را به تعالی برساند و رشد دهد. نظامی در جای‌جای این منظومه درباره فرهنگ، موسیقی و تاریخ ایران به سخن‌سرایی پرداخته است، موضوعی که اهمیت فرهنگی خسرو و شیرین را دو چندان می‌کند. شیرین یک زن پاکدامن و آگاه به زمانه است که با شجاعت تمام نسبت به ظلم شاهان انتقاد می‌کند و راه صلاح را به آنان نشان می‌دهد. در واقع نظامی با رندی نقدهایی را که از شاهان زمانه خود داشت، از زبان او بیان می‌کند تا به مسئولیت اجتماعی خود نیز عمل کرده باشد.

یک هنرمند در حال اجرای آیین خسرو و شیرین‌خوانی (تصویر توسط هوش مصنوعی ساخته شده است)

آیین خسرو و شیرین‌خوانی الیگودرز، ویژگی‌ها و نحوه اجرا

روایت داستان‌پایه منظومه خسرو و شیرین، شنیدن آن را دل‌انگیزتر می‌کند. انسان به شنیدن داستان علاقه دارد و علاقمند است با شخصیت‌های آن هم‌ذات‌پنداری کند. این منظومه در مناطق مختلف ایران با روایت‌هایی توام با آواز و نمایش اجرا می‌شد. معمولا در بزم‌ها، یک یا چند نفر این منظومه را برای سرگرمی در کنار «مثنوی معنوی» اثر «مولوی» شاعر پرآوازه ایرانی و شاهنامه برای جمع قرائت می‌کردند. این موضوع خصوصا در منطقه الیگودرز، از توابع استان لرستان رواج گسترده داشت و به تدریج به یک آیین تبدیل شد. این شهرستان با حدود 100 هزار نفر جمعیت در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد و از آب و هوایی سرد و متعدل برخوردار است. در این منطقه بسیاری افراد ابیاتی از مثنوی، شاهنامه و خسرو و شیرین را از حفظ می‌کردند، حتی کسانی که سواد خواندن و نوشتن نداشتند.

صحنه‌ای از داستان خسرو و شیرین/ اثر استاد حسین بهزاد در سبک مینیاتور

هنوز هم در منطقه الیگودرز، خصوصا روستاهای این منطقه، خسرو و شیرین‌خوانی رواج دارد. در این آیین با استفاده از مقام‌های آوازی موسیقی لری و بختیاری، ابیات این منظومه را می‌خوانند و دیگران به آن گوش فرا می‌دهند. همان طور که خسرو و شیرین پیشینه‌ای در شاهنامه دارد و نظامی نیز از این کتاب مهم ادبیات پارسی تاثیرات بسیار زیاد پذیرفته، خسرو و شیرین‌خوانی نیز به صورت مستقیم با شاهنامه‌خوانی در پیوند است. به طوری که بسیاری از خسرو و شیرین‌خوانان در شاهنامه‌خوانی نیز مهارت دارند.