آیین‌های باران‌خواهی خراسان جنوبی، جلوه تمنای رحمت الهی

ایران سرزمینی خشک و کم‌آب محسوب می‌شود. این ویژگی موجب شده در ایران، نزول باران به عنوان جلوه‌ای از رحمت الهی، بسیار اهمیت پیدا کند و خصوصا در جوامع روستایی، آیین‌هایی برای طلب باران شکل گیرد. آیین‌های «باران‌خواهی» رایج در استان خراسان جنوبی، مجموعه‌ای از رسوم است که بیشتر در جوامع روستایی مبتنی بر کشاورزی و دامداری این استان رواج دارد.

آیین باران‌خواهی خراسان جنوبی، شیوه اجرا

استان خراسان جنوبی در شرق ایران قرار دارد و از نظر اقلیمی، استانی خشک و کم‌باران محسوب می‌شود. این استان به صورت پیوسته با خشکسالی‌های دوره‌ای درگیر است. چنان چه از تقویم‌های بومی منطقه بر می‌آید، خشکسالی در این منطقه هر هفت سال یک بار به وقوع می‌پیوندد. در دوران خشکسالی نه تنها غله و حبوبات کم می‌شود، بلکه علف کمتری در بیابان می‌روید و امکان چرای دام نیز از میان می‌رود. در این شرایط مردم با نماز، دعا و خیرات از درگاه خداوند متعال طلب باران می‌کنند. در این استان برای طلب باران، آیین‌هایی شکل گرفته است که به «باران‌خواهی» یا شهرت دارد.

در یکی از این آیین‌ها با تکه چوبی که مقداری پارچه به دور آن بسته می‌شود، عروسکی درست می‌کنند که «اتَلّو» نام دارد. اتلّو گاهی با لباس‌های مندرس ساخته می‌شود و هیبتی همچون مترسک پیدا می‌کند. پس از ساخت اتلّو، چند نفر از کودکان روستا دور هم جمع می‌شوند. از میان آنان، یک نفر به عنوان سردسته اتلّو را به دست می‌گیرد و بقیه در کوچه‌ها به دنبال او راه می‌افتند. کودکان در هنگام عبور از کوچه‌ها اشعاری را هم‌خوانی می‌کنند و به در خانه مردم می‌روند. بیشتر این اشعار بیانی کودکانه برای طلب باران از خداوند است. هنگام عبور این گروه، صاحب‌خانه‌ها به نشانه ریزش باران به روی مترسک و بچه‌ها آب می‌پاشند و به بچه‌ها خوراکی‌هایی مثل آرد یا گندم می‌دهند. گاهی نیز مقادیری پول به عنوان انعام به بچه‌ها داده می‌شود. به عقیده اهالی روستا هدیه دادن به کودکان رحمت الهی را به دنبال دارد و موجب ریزش باران می‌شود... گروه پس از پیمودن کوچه‌ها در جایی جمع می‌شوند و آن چه را جمع کرده‌اند، بین هم تقسیم می‌کنند. نهایتا با گندم یا آردی که در این مراسم جمع می‌شود، آشی می‌پزند و میان مردم و نیازمندان تقسیم می‌کنند. آیین اتلّو در بیشتر نقاط استان خراسان جنوبی (شهرستان‌های بیرجند، نهبندان، قائن، سربیشه، فردوس و درمیان) با تفاوت‌هایی برگزار می‌شود. مردم قائن و فردوس این مراسم را «چولیِ قُزک» می‌گویند. چولی قزک عروسکی شبیه اتلّوست که با دو تکه چوب که همچون صلیب بر هم بسته شده‌اند ساخته می‌شود.

آیین‌های باران‌خواهی در خراسان جنوبی

دیگر آیینی که برای «باران‌خواهی» در استان خراسان جنوبی برگزار می‌شود، «سنگِ درنگ‌درنگو» نام دارد. این مراسم را مردم روستای «خور» در شهرستان «خوسف» اجرا می‌کنند. بافت تاریخی و سنتی این روستا با شرایط اقلیمی و جغرافیایی آن به‌خوبی هم‌خوانی دارد. استفاده از گل به عنوان مصالح، ایجاد پوشش گنبدی برای خانه‌ها، وجود حیاط مرکزی و اتاق‌هایی که دور تا دور آن ساخته شده، ساخت بادگیر، دیوارهای ضخیم، دهلیز و هشتی برای خانه‌ها و احداث یک باغچه و حوض در حیاط از جمله ویژگی‌های معماری سنتی این روستاست. در محل خندق روستا که آب در آن ذخیره می‌شود، سنگ بزرگی وجود دارد. در زمان خشکسالی مردم به سوی این خندق می‌روند و با ورود به آن، این سنگ را که «درنگ‌درنگو» نام دارد برمی‌گردانند و پشت و رو می‌کنند. به اعتقاد مردم روستا این کار موجب بارش باران می‌شود.

برخی رسوم باران‌خواهی استان خراسان جنوبی در حال حاضر منسوخ شده‌اند. یکی از این رسوم، «کله‌کو» نام دارد. در این رسم، گروهی از بچه‌ها جمجمه یک الاغ را بر سر چوب می‌کردند و در روستا می‌گرداندند. هر کدام از اهالی جلوی در خانه خود به این گروه مقداری هیزم می‌دادند. بچه‌ها این هیزم‌ها را جمع می‌کردند، به خارج از روستا می‌بردند و با آن آتش درست می‌کردند. در نهایت هم جمجمه الاغ را درون آن می‌افکندند و معتقد بودند این کار موجب دفع بلا و بارش باران خواهد شد.

جنبه‌های فرهنگی مراسم باران‌خواهی خراسان جنوبی

از نظر شیوه اجرا، بیشتر آیین‌هایی که در خراسان جنوبی برای طلب باران انجام می‌شود قالبی یکسان دارد. در این آیین‌ها خیرات و اطعام کودکان و نیازمندان جزئی مهم از رسوم است. این مراسم جنبه‌های فرهنگی و اعتقادی پررنگی دارد و در پایان آن معمولا نماز باران برگزار می‌شود. در برخی روستاها نیز مسجد یا مکانی به عنوان «طلب باران» وجود دارد که در آن مراسم دعا و نیایش به اجرا در می‌آید. نقش محوری کودکان در این مراسم به این خاطر است که به اعتقاد مردم، دعای آن‌ها به دلیل روح پاک و بی‌آلایش‌شان نزد خداوند مقبول می‌افتد.

ثبت ملی مراسم باران‌خواهی خراسان جنوبی

زنده بودن مراسم باران‌خواهی، پیشینه آن و پیوند خوردن این آیین با اموری همچون اطعام نیازمندان و مناجات و راز و نیاز، ارزش فرهنگی و معنوی آن را بالا می‌برد. همین موارد موجب شد پرونده‌ای در این خصوص ایجاد و در سال 2009 میلادی (1388 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شود.