درویش عبدالمجید طالقانی؛ پیشتاز خط شکسته‌نستعلیق در ایران

درویش عبدالمجید طالقانی، نامدارترین خوش‌نویس ایرانی قرن دوازدهم در زمینه شکسته‌نستعلیق است که علاوه بر خوشنویسی در سرودن شعر نیز مهارت داشت. تاریخ تولد دقیق این هنرمند خطاط، مشخص نیست اما براساس برخی قرائن به نظر می‌رسد که او در ۱۱۴8-۱۱۴7 یا ۱۱۵۰ در روستای مهران طالقان متولد شده و سپس به‌ دلیل فقدان پدر و مادرش در نوجوانی به قزوین مهاجرت کرده و در آن‌جا به کسوت درویشی درآمده است. او در ادامه به اصفهان عزیمت کرده و تا پایان عمر همان‌جا سکنا گزیده است. به دلیل همین اقامت طولانی در اصفهان از او با عنوان «درویش مجید شکسته‌نویس اصفهانی» هم یاد می‌شود. درویش عبدالمجید، دانش و هنر خود را در اصفهان کامل کرد و خوش‌خلقی‌اش او را به شخصیتی محبوب در میان اهل ادب و هنر بدل ساخت. وی با شاعرانی مانند: لطفعلی‌بیک، آذربیگدلی هاتف و صهبا مراوده داشت و خود نیز در شاعری ابتدا «خموش» و سپس «مجید» تخلص می‌کرد. اینک حدود ۱۵۰۰ بیت از اشعار او در دسترس است. درویش که زندگی فقیرانه‌ای داشت، برای امرار معاش از اعیان و اشراف اصفهان کمک می‌گرفت. بررسی شعرهای او نشان می‌دهد که سال‌های آغازین دهه ۱۱۷۰ و کمی قبل‌تر از آن را با سرودن اشعاری درباره تاریخ تولد، ازدواج و وفات اشراف و دریافت صله می‌گذرانده است. به نظر می‌رسد که درویش عبدالمجید در دهه ۱۱۷۰ به هنر خوشنویسی روی می‌آورد و طولی نمی‌کشد که در اصفهان شناخته می‌شود. او در اواخر این دهه روزگار خود را از طریق قطعه‌نویسی می‌گذراند. امضای آثار درویش نشان می‌دهد که او در حوالی سال ۱۱۷۹ تحت حمایت محمدرشید بیگ درآمده، قطعاتی برای وی نوشته و ساکن خانه یا باغش شده است. میرزا عبدالوهاب کلانتر، حاکم وقت اصفهان هم از درویش حمایت می‌کرده و از او سرمشق خط می‌گرفته است. درویش عبدالمجید برخی از قطعات خود را بنا به درخواست علاقه‌مندان به شهرهایی چون کرمان و شیراز می‌فرستاد اما با وجود همه این حمایت‌ها امضای بسیاری از آثار درویش، نشان‌دهنده حال پریشان اوست. حتی به نظر می‌رسد که برخی این هنرمند خوشنویس را می‌آزردند. درویش گاهی برای مقابله با کسانی که با طعنه خط او را نازیبا عنوان می‌کردند، خط استادان پیشین را عیناً کتابت و آنها را به نام استادان به مدعیان خط‌شناسی عرضه می‌کرد اما مدعیان جعلی بودن خطوط را تشخیص نمی‌دادند. درویش عبدالمجید، حداقل از ۱۱۸۲ به بیماری مالاریا مبتلا شد و ضعف ناشی از این بیماری نوشتن را برایش دشوار می‌کرد. او حتى به دلیل بیماری، دعوت ابوالفتح خان، پسر بزرگ کریم‌خان زند که وی را به شیراز دعوت کرده بود هم رد کرد. به گفته مفتون دنبلی، درویش را چندین بار هم به هندوستان دعوت کردند اما او به دلیل ناتوانی نپذیرفت. عاقبت، همین بیماری در حدود ۳۵ سالگی درویش را از پا درآورد. عده‌ای تاریخ درگذشت درویش را ۱۱۸۵ دانسته‌اند اما سهیلی خوانساری از روی سنگ مزار این خوشنویس و ماده‌تاریخ قطعه شعر رفیق اصفهانی که بر این سنگ حک شده، 15 محرم 1186 را زمان دقیق فوت این خطاط نامی اعلام کرده است. مزار درویش عبدالمجید در گورستان تخت فولاد اصفهان،‌ مقابل تکیه ابوالقاسم میرفندرسکی واقع شده است.

سیر درویش عبدالمجید طالقانی در خوشنویسی

مرور آثار درویش عبدالمجید طالقانی حاکی از آن است که او ابتدا خط نستعلیق را فراگرفته و سپس به شکسته‌نستعلیق گرایش یافته است. علاوه بر این او خط شکسته‌تعلیق را هم به خوبی می‌نوشت. گفته می‌شود میرزاحسن کرمانی استاد درویش در شکسته‌نستعلیق بوده است اما به نظر می‌رسد که این گزاره درست نیست؛ زیرا میرزاحسن در سال ۱۱۰۰ فوت کرده است. میرزا کوچک اصفهانی، فضل‌علی‌بیگ دنبلی و خواجه ابوالحسن فسایی از سرشناس‌ترین شاگردان بی‌واسطه درویش به شمار می‌آیند. برخی خط‌پژوهان جایگاه درویش عبدالمجید در خط شکسته‌نستعلیق را مانند میرزا احمد نیریزی در خط نسخ و میرعماد در خط نستعلیق می‌دانند و عده‌ای هم او را رکن چهارم خطه خط برمی‌شمارند. پژوهشگران او را هنرمندی می‌دانند که شیوه استادان پیشین مانند شفیعا و شاملو را منسوخ کرده و در خوشنویسی طرحی نو در انداخته است.

سیاق درویش عبدالمجید در خوشنویسی

درویش خط شکسته را از کتابت غبار و خفی تا شش‌دانگ جلی بسیار پخته می‌نوشت و ظهورش در رواج و گسترش خط شکسته‌نستعلیق و جلب توجه خوشنویسان به این خط به اندازه‌ای مؤثر بود که به رکود خط تعلیق در اصفهان منجر شد. پس از آن بود که همه خوشنویسان به جای تعلیق، به طبع‌آزمایی در این خط به عنوان خط دوم پرداختند. درویش عبدالمجید طالقانی آثار خود را با القاب گوناگونی مانند: درویش عبدالمجید شکسته، نگار درویش عبدالمجید شکسته‌نویس، عبدالمجید خموش، درویش عبدالمجید طالقانی، عبدالمجید فقیر، عبدالمجید و عبدالمجید درویش، امضا کرده است.  

از رهگذر مقایسه خط درویش با خوشنویسان پیشین، می‌توان تحولاتی که این هنرمند در زمینه شکسته‌نستعلیق ایجاد کرده است را در سه زمینه زیر مورد تامل قرار داد:

1. مفردات: مهم‌ترین تحولی که درویش در خط شکسته‌نستعلیق پدید آورد، به مفردات این خط بازمی‌گردد. درویش با آگاهی از اینکه خط شکسته در عین تنوع، قواعد پیچیده‌ای دارد که بر اثر تندنویسی پدید آمده است، مفردات این خط را مورد اصلاح قرار داد. او برای این کار بیش از همه در ایجاد وحدت در شکل حروف کوشید. اقدام اساسی درویش عبدالمجید در این زمینه یکی ایجاد هماهنگی میان شکل حروف است؛ به نحوی که گویا همه حروف مشابه، وحدتی ظاهری دارند و دیگری اینکه برای هر یک از حروف بر اساس اصل تندنویسی شکلی مستقل معین کرد که از نستعلیق و تعلیق جداست و در نوع خود ابتکاری نو به شمار می‌آید. او در ترکیب حروف نیز شکل‌های جدید بسیاری را پدید آورد. اشکال خاصی که درویش برای ترکیب حروف در برخی از واژگان پرکاربرد ایجاد کرد، در تاریخ خط شکسته‌نستعلیق ماندگار شد و پس از درویش عبدالمجید، همه خوشنویسان به شیوه او روی آوردند؛ به طوری که تمام شیوه‌های متنوع پیشین منسوخ شد. درویش همه اشکال طراحی‌شده پیش از خود را به نحوی تکمیل، تنظیم و تلفیق کرد که به کلیتی منسجم و الگویی کامل و عالی بدل شد. به همین دلیل، فضائلی پژوهشگر سرشناس عرصه خوشنویسی، درویش را ترسیم‌کننده شکل خالص خط شکسته‌نستعلیق عنوان می‌کند.

2. ترکیب‌بندی: درویش عبدالمجید در ترکیب‌بندی قطعات خط شکسته‌نستعلیق، ابداعات قابل توجهی را صورت داد. این نکته بیشتر در ترکیب‌بندی قطعات غبار صادق است. او علاوه بر این سیاه‌مشق شکسته را هم رایج کرد. سیاه‌مشق‌های این هنرمند، عمدتا ترکیبی از قلم‌های جلی و خفی است. قطعاتی که درویش آنها را در قالب دفتری افقی نوشته است هم از ترکیب‌بندی محکم و منسجمی برخوردارند. قاعده‌ای که او در تنظیم واژگان قطعات به کار ‌برد، باعث افزایش قابل توجه انسجام ترکیب شد. شیوه ابداعی درویش عبدالمجید در این زمینه پس از او متداول شد و در اواخر دوره قاجار، سید علی اکبر گلستانه در قطعات دفتری‌اش آن را به شکلی کاملا هنرمندانه به کار برد.

3. متن: ازجمله اقدامات قابل توجه درویش عبدالمجید در زمینه متن، بی‌توجهی به وجه ادبی نوشته است. تا پیش از او خوشنویسان برای قطعات خود، متنی ادبی از اشعار و متون انتخاب می‌کردند و علاوه بر خط از تأثیر ادبی متن هم در کارشان بهره می‌بردند اما متن اصلی بسیاری از قطعات درویش، بیان احوال شخصی یا درخواست از کسی به زبانی ساده و عمدتا فی‌البداهه است. او بیش از هر چیز به وجوه ظاهری خوشنویسی‌اش توجه می‌کرد تا وجوه مفهومی آن؛ کاری که قبل از وی تنها در سیاه‌مشق تجربه شده بود.

اکنون قطعات بسیاری با امضای درویش در مجموعه‌ها و موزه‌های مختلف دیده می‌شود اما متاسفانه بسیاری از آنها جعلی است. علت این امر آن ایت که ارزش مادی و معنوی آثار درویش بسیاری از خوشنویسان را به صرافت می‌انداخت تا نام او را در آثار خود جعل کنند. علاوه بر این، برخی خوشنویسان که در کتابت شکسته‌نستعلیق مهارت داشتند هم برای طبع‌آزمایی و نشان دادن مهارت خود در این زمینه به تقلید دقیق شیوه او می‌پرداختند. این امر در گذشته روالی رایج بود و حتی خوشنویس معتبری چون میرزاغلامرضا اصفهانی نیز برخی از قطعات شکسته‌نستعلیق خود را به نام درویش عبدالمجید رقم زده است. از درویش عبدالمجید طالقانی قطعاتی به جا مانده که در امضای آنها محل کتابت، شیراز، کاشان یا بروجرد ذکر شده اما از آنجا که او هیچ‌گاه اصفهان را ترک نکرده است، به نظر می‌رسد که این قطعات هم اصل نباشد. در تحلیل نهایی باید گفت درویش عبدالمجید طالقانی در زمره برجسته‌ترین هنرمندان عرصه خوشنویسی است که توانست قواعد خط شکسته‌نستعلیق را استوار کند و زیبایی و فصاحت آن را به مرتبه کمال برساند؛ به نحوی که بسیاری از خط‌پژوهان او را بزرگترین خوشنویس تاریخ سبک شکسته‌نستعلیق در ایران به شمار می‌آورند.

آثار درویش

از آثار درویش عبدالمجید به جز قطعات فراوان، چند نسخه به جا مانده که به خط او یا منسوب به اوست؛ ازجمله: دیوان حافظ (1170)، دیوان مشتاقی اصفهانی (1172)، گلشن راز شیخ محمود شبستری (1180)، جنگ شعر بیاضی (1179 و 1180) در مجموعه یدالله کابلی خوانساری و بوستان سعدی (1183). گویا درویش عبدالمجید نسخه‌ای از گلستان سعدی را در دست کتابت داشته است؛ زیرا در نامه‌ای به یکی از حامیان خود برای این کار درخواست کاغذ کرده است.