طراحی سنتی، عنصر جدانشدنی هنر ایرانی

طراحی سنتی به عنوان یکی از اصول و مفاهیم پایه‌ای و بااهمیت میراث ناملموس فرهنگی به شمار می‌آید. واژه طراحی در عام‌ترین معنای خود به عنوان برنامه‌ریزی و ایجاد رویه خاص است و ممکن است برای هر چیزی صدق کند. در این معنا طراحی لزوما یک موضوع هنری نیست. معنای دیگر طراحی ساماندهی اجزا و متغیرها برای خلق آثار هنری است. بدین ترتیب هر کاری که با آن یک اثر هنری خلق شود، طراحی به شمار می‌آید، حتی اگر فعالیتی همچون آهنگ‌سازی یا فیلمنامه‌نویسی باشد که حاصل آن یک اثر ناملموس است. در معنای سوم، طراحی را باید مترادف ترسیم و ترسیم‌گری دانست. طراحی در این معنا بر عنصر خط مبتنی است؛ نقوش و طرح‌ها با خطوط معین می‌شوند و بعد از آن مرحله‌ای برای شکل‌دهی یا رنگ‌آمیزی شروع می‌شود. آن چه به عنوان «طراحی سنتی» در رشته‌های مختلف صنایع دستی مقصود است، همین معنای سوم طراحی است.

جایگاه طراحی سنتی چیست؟
طبقه‌بندی‌های مختلفی بر اساس کاربرد، شیوه تولید، مواد اولیه و دیگر شاخصه‌ها برای هنرهای سنتی وجود دارد. یکی از این طبقه‌بندی‌ها، هنرهای سنتی را به دو دسته «دیداری» و «شنیداری» تقسیم می‌کند. مهم‌ترین بخش هنرهای شنیداری، موسیقی سنتی است و هنرهای دیداری شامل هنرهای تجسمی مانند نقاشی، نگارگری و خطاطی یا هنرهای نمایشی مانند نقالی و رقص‌های محلی است. صنایع دستی یا هنرهای صناعی با تمام رشته‌ها و زیرمجموعه‌های خود در دسته هنرهای تجسمی دیداری قرار می‌گیرند. صنایع دستی دامنه گسترده‌ای از مواد اولیه و محصولات را در بر می‌گیرند: از فلزکاری و کار روی چوب گرفته تا منسوجات و ساخت ابزار و ادوات مختلف. خلق اثر در حوزه صنایع دستی، به طرح و نقش و رنگ وابسته است. در واقع صنایع دستی چیزی جز شکل و نقش دادن مواد خام و کاربردی کردن و زیبا کردن آن‌ها نیست.
بر اساس ویژگی طرح و نقش، بسیاری از محصولات صنایع دستی هویتی مستقل پیدا می‌کنند و قابل تمییز می‌شوند. در جوامع مختلف نقش‌مایه‌هایی گوناگون خلق شده و پیرامون آن سنت‌هایی متفاوت شکل گرفته است. این طرح و نقش برگرفته از سبک زندگی، آیین‌ها، باورها و جغرافیای محل زندگی هر قوم است. از این روست که طراحی سنتی را باید یکی از جلوه‌های مهم فرهنگی هر جامعه به شمار آورد. بدون طراحی سنتی هیچ کدام از شاخه‌ها و رشته‌های صنایع دستی محلی از اعراب ندارند و نمی‌توان آن‌ها را به عنوان جلوه‌های فرهنگی اقوام و ملل معرفی کرد. اگر یک ظرف سفالی به روش سنتی تولید شود ولی طراحی سنتی روی آن اعمال نشود و نقش و نگاری روی آن به چشم نخورد، تنها با مواد خامی مواجه هستیم که در فرایندی به شکل یک ظرف درآمده و در کوره پخته شده است تا به منظوری مورد استفاده قرار گیرد؛ این ظرف نه جلوه زیبایی‌شناختی دارد و نه ذهن مخاطب را به جلوه‌های فرهنگی یا باورهای خاصی ارجاع می‌دهد. در مقابل جلوه‌گر شدن نقش و نگار بر ظرف بی‌روح سفالی، آن را به زمینه‌ای برای نمایاندن آرزوها، عادت‌ها، اعتقادات و اندیشه انسان تولیدگر تبدیل می‌کند.

طراحی سنتی در هنرهای شنیداری
طراحی سنتی به این دلیل که از رشته‌های هنری ترسیمی شمرده می‌شود، در هنرهایی همچون موسیقی که شکلی انتزاعی دارند، جایگاه مهمی ندارد. البته وابستگی موسیقی به ادوات موسیقی می‌تواند پیونددهنده طراحی سنتی با این هنر باشد، زیرا در تزئین بدنه و سطوح سازها غالبا از نقش‌مایه‌ها و طرح‌های سنتی ایرانی بهره برده می‌شود.

پیشینه طراحی سنتی
آثار به جا مانده از دوران باستان نشان می‌دهد طراحی سنتی از چند هزار سال پیش به صورت آگاهانه به کار رفته است. بدین ترتیب باید عنوان کرد که طراحی سنتی ایرانی قدمتی در ایران باستان دارد، زمانی که حتی هنوز خط هم اختراع نشده بود. بر اساس همین طراحی‌های سنتی، می‌توان میان دوره‌های تاریخی و جغرافیا و فرهنگ هر اثر تمایز قائل شد. در واقع در هر دوره تاریخی طراحی خاصی شکل گرفته که تا حد زیادی وامدار تمام شیوه‌های طراحی پیش از خود محسوب می‌شود. البته این طراحی لزوما به فرهنگ و جغرافیای همان منطقه مربوط نیست و ممکن است از سوی ملل و اقوام دیگر به فرهنگ میزبان وارد شده باشد.

عناصر طراحی سنتی ایرانی
در مطالعاتی که روی طراحی سنتی ایرانی صورت گرفته، عناصر و اصول آن در هفت دسته تقسیم‌بندی شده‌اند:
•    اسلیمی
•    ختایی
•    فرنگی
•    فصالی و نیلوفر
•    ابر
•    واق (ترکیبی از عناصر گیاهی و شاخ و برگ‌های گل‌ها و صورتک‌های انسانی و حیوانی)
•    بند رومی یا گره
هنرمندان ایرانی از گذشته‌های دور با استفاده از خطوط دورانی و قوس‌دار، تغییر ضخامت خطوط و ایجاد سایه، طراحی‌های خود را شکل می‌دهند. عدم رعایت حجم و دوری و نزدیکی اشیا، در کنار تمایل طرح‌ها به یک مرکز یا نقطه کانونی دیگر ویژگی‌های طراحی سنتی ایرانی است. این طراحی‌ها گاهی به شکلی در هم پیچیده و شلوغ در می‌آید و ایجاد آن نیازمند متانت و صرف وقت فراوان است؛ برخلاف طراحی‌های سنتی برخی فرهنگ‌ها مانند فرهنگ‌های خاور دور که به سرعت انجام می‌شود. این موضوع در قیاس خطاطی ایرانی با خاور دور نیز نمایان است: در خاور دور خطاطان با ضربات محکم و حرکات آزادانه کلمات را می‌‌آفرینند، ولی خطاطان ایرانی کلمات را کشیده‌تر و به هم پیوسته، با ضرباهنگی ملایم و آهسته می‌نویسند.