کمال خوشنویسی فارسی در خط نستعلیق

در خط فارسی چندین گونه خوشنویسی وجود دارد که «نستعلیق» یکی از آن‌هاست. نستعلیق در قوام و زیبایی همتا ندارد و به اندازه‌ای دلکش و زیباست و ظرایف و زیبایی‌های آن به قدری والاست که می‌توان آن را انتقال‌دهنده روح و هنر ایرانی توصیف کرد.

تاریخچه خط و شکل‌گیری نستعلیق

ابداع خط یکی از تحولات بزرگ زندگی انسان بود، زیرا انتقال پیام و حفظ تجربیات انسان، به کمک خط ممکن شد... برای پیدایش خط، تاریخ و مکان دقیقی را نمی‌توان برشمرد، ولی قدر مسلم این است که حداقل از هفت هزار سال پیش، انسان اشکال و خطوط را به عنوان وسیله انتقال پیام به کار می‌گرفت. به تدریج دایره استفاده از خط گسترش یافت و به جایی رسید که برای بیان افکار و احساسات مورد استفاده قرار گرفت. در همین تحولات بود که خط به عنوان عنصری هنری خودنمایی کرد و بیش از گذشته جلوه‌گر مکنونات وجود آدمی شد. در جوامع امروزی، خط بنیادی اجتماعی دارد و عاملی هویت‌بخش شمرده می‌شود.

کارشناسان با بررسی خطوط مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که در مجموع چند خط توانسته‌اند در گذر تاریخ، هویتی مستقل و ساختاریافته به خود بدهند: لاتین، سیریلیک، یونانی، گرجی، ارمنی، اتیوپیایی، مصری، سانسکریت، اسلاوی، عبری، کلدانی، آشوری، عربی، ترکی، تاتاری، چینی، ژاپنی و فارسی. هر کدام از این خطوط به اشکال مختلف با هنر درآمیخته‌اند و انواعی از خوشنویسی  را به وجود آورده‌اند. البته ممکن است هر زبان چندین شاخه و چندین شکل خوشنویسی داشته باشد، همان طور که فارسی نیز دارای فنون مختلف برای خوشنویسی است.

یک هنرمند خطاط در حال نگارش خط نستعلیق

در دنیای اسلام، «کوفی» را نخستین خطی دانسته‌اند که به شکل خوشنویسی رواج پیدا کرد. خط کوفی نیای خطوطی است که در قرون بعد شکل گرفتند و کاربردهای ویژه‌ای پیدا کردند. نستعلیق برگرفته از خط «تعلیق» است. خودِ خط تعلیق را نیز منتزع از خط «نسخ» می‌دانند. نستعلیق نسبت به تعلیق از روانی، پویایی و زیبایی بیشتری برخوردار است و با متون فارسی هم‌خوانی بیشتری دارد. خط تعلیق پس از انتزاع نستعلیق (و چند خط دیگر) از آن، تا حدود 300 سال عمر کرد، ولی به دلیل مغلق بودن به تدریج کاربرد خود را از دست داد و منسوخ شد، در حالی که نستعلیق در این مدت گستردگی بیشتری پیدا کرد و به سوی تعالی پیش رفت.

نمونه‌ای از خط استاد میرعماد

برای خط نستعلیق نمی‌توان مخترعی در نظر گرفت، ولی بررسی شواهد تاریخی، «میراحمد تبریزی» را به عنوان یکی از نخستین افرادی معرفی می‌کند که با ترکیب خطوط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را گسترش داد. وی در سال 1400 میلادی (803 هجری قمری) درگذشت. نام «میرعلی تبریزی» نیز به عنوان یکی از پایه‌گذاران این خط مطرح می‌شود. او نیز در سده چهاردهم و پانزدهم میلادی (هشتم و نهم میلادی) زندگی می‌کرد. میرعلی تبریزی برای اولین بار قواعدی برای خط نستعلیق تعریف کرد و آن را به شکلی درآورد که تناسب و اصول زیبایی‌شناختی در آن قاعده‌مند شود. این اصول موجب شد نستعلیق استقلال پیدا کند و با «خطوط شش‌گانه»ای که تا آن زمان رواج داشت، قابل رقابت شود. در قرن شانزدهم میلادی (سده دهم هجری قمری) «میرعماد» تحولی اساسی در نستعلیق به وجود آورد و آن را به کمال رساند. می‌توان ادعا کرد پس از میرعماد، خوشنویسی فارسی چهره‌ای نو به خود گرفت و با تمام هنرهای مشابه در تمام دنیا تفاوت پیدا کرد. نستعلیقِ میرعماد خطی با اندازه‌های منسجم، مرتب و منطقی است که چیدمانی درست دارد. میرعماد جهت‌ها و حجم‌های صحیح را تعریف کرد و با شیوه «نقطه‌گذاری» به جانمایی حروف پرداخت. به خاطر رعایت همین موارد در احسن وجه، خط‌هایی که از میرعماد باقی مانده، هنوز هم در اوج زیبایی و صلابت است و همتایی برای آن وجود ندارد.

روش نقطه‌گذاری در خط نستعلیق

ویژگی‌ها و معیارهای خط نستعلیق

خوشنویسی نستعلیق اصول مفصلی دارد که احاطه بر آن نیازمند تعالیم و تمارین بسیار است. هنرمندان نستعلیق 12 اصل را در هنر خود رعایت می‌کنند. این اصول جایگاه کلمات و حروف و اندازه، تعادل، حجم و کشیدگی آن‌ها را در سطر و صفحه مشخص می‌کند. اثری که به بهترین نحو این اصول را رعایت کرده باشد می‌تواند به یک اثر هنری تبدیل شود و در طول تاریخ ماندگار شود. البته این اصول بسیار انعطاف‌پذیر هستند و می‌توانند بنا به کلیت اثر و با سلیقه هنرمند تغییر شکل دهند.

ثبت ملی خط نستعلیق

ارزش‌ها و عناصر فرهنگی و هنری موجود در نستعلیق موجب شد پرونده «مکتب نستعلیق میرعماد الحسنی» در سال 2017 میلادی (1396 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ناملموس ایران به ثبت برسد.