شعربافی، هنر نساجی مردمان کویری ایران

مردم یزد در گذشته، نساج‌های زبردستی بودند و بیشتر صنایع دستی آنان، پیرامون بافندگی و نساجی شکل گرفته است. یکی از این هنرها که مثل بسیاری دیگر از هنرهای دستی، امروز رونق گذشته از دست داده، شعربافی است.

به مجموع هنرهای نساجی سنتی یزد شامل دارایی‌بافی، احرامی‌بافی، ترمه‌بافی و بافت دستمال و شال سنتی شعربافی می‌گویند. این هنر هنوز در یزد و برخی شهرهای دیگر ایران، مانند کاشان زنده است و برخی هنرمندان به آن مشغولند. محصولات حاصل از شعربافی را می‌توان به عنوان یکی از سوغاتی‌های یزد به شمار آورد.

نمونه‌ای از تولیدات شعربافی

شعر و شعربافی چیست؟

برخی تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد سابقه شعربافی به قرون ابتدایی ورود اسلام (قرن هفتم و هشتم میلادی) بر می‌گردد، ولی شاید حدود 350 سال پیش را بتوان دوران اوج شعربافی در ایران دانست. در آن زمان پارچه‌های بافته‌شده هنرمندان شعرباف شهرتی بسیار و بازاری پر رونق داشتند.

«شعر» از نظر لغوی به موی انسان و حیوان گفته می‌شود. در صنعت نساجی، شعر پارچه‌ای است که با مو یا پشم حیوان ریسندگی می‌شود و الیاف و تار و پودهای به کار رفته در آن بسیار ظریف و نازک است. دستگاهی که شعربافی با آن انجام می‌شد «دستگاه بافندگی چهاروردی» نامیده می‌شد.

یک هنرمند شعرباف بافته دست خود را نمایش می‌دهد

کار با چهاروردی تا نیم قرن پیش بسیار دشوار بود و تجربه و مهارت فراوانی می‌طلبید. ولی با تغییراتی که جوانی به نام «حبیب‌الله خاتم» در این دستگاه‌ها به وجود آورد، کار با آن بسیار آسان‌تر شد. خاتم قطعه‌ای به نام «چک» به دستگاه افزود و موجب شد ساز و کار دستگاه با سهولت بیشتری انجام شود.

تولیدات شعربافی

در مجموع شعر پارچه‌ای ساده و معمولا بدون نقش و نگار است. البته در بیشتر انواع این پارچه‌ها، از نقوش راه‌راه استفاده می‌شود. شعر بیشتر برای لباس زنانه کاربرد دارد. در تولید شعر از رنگ‌های گرم مانند زرشکی، قرمز، بنفش و زرد بهره برده می‌شود. البته استفاده از سبز و مشکی و حتی نقش گل نیز چندان نادر نیست. شعری با راه‌راه سفید و سیاه نیز برای استفاده در لباس مردانه تولید می‌شود.

شعر در ابعاد دو در 1.5 متر بافته می‌شود. از چند دهه پیش، بافندگان نام خود را در سر و ته پارچه درج می‌کنند تا به نوعی پارچه را تضمین و در صورت وجود مشکل در بافت پارچه آن را تعویض کنند. شعربافی از گذشته‌های دور پیشه‌ای مردانه به شمار می‌رفت. یک هنرمند شعرباف با یک دستگاه قدیمی، روزی یک تا دو متر پارچه تولید می‌کرد.

پارچه‌ای که در شعربافی تولید می‌شد، به دلیل نازکی و خنکی، در مناطق گرم طرفدار بیشتری داشت. از این رو شعربافی بیشتر در مناطق مرکزی ایران رواج پیدا کرد و شهرهایی مثل یزد و کاشان به پایگاه‌های اصلی آن تبدیل شدند.

در مجموع می‌توان تولیدات شعربافی را در چند مورد خلاصه کرد:

1. زری‌بافی: در بافت این نوع پارچه از الیاف نازک طلا استفاده می‌شد. پارچه‌های زربفت بیشتر برای تولید لباس‌های فاخر درباریان و افراد صاحب‌نفوذ به کار می‌رفت. زری‌بافی از دوران پیش از میلاد در ایران رواج داشته است.

2. پرده‌بافی: کارگاه‌های پرده‌بافی تا چند سال پیش در یزد دایر بودند ولی اکنون دیگر اثری از این کارگاه‌ها بر جا نمانده است.

3. رو لحاف‌بافی: دستگاه‌های چهاروردی که برای شعربافی کاربرد دارد، برای بافت رو لحافی که جنبه‌های تزئینی بیشتری داشت، مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروز دستگاه‌های دیگری به نام «هفت‌وردی» که توان تولید پارچه‌هایی در عرض 3.5 متر را دارند، برای بافت رو لحافی استفاده می‌شود.

4. چادرشب‌بافی: چادرشب معمولا در ابعاد دو در دو متر با طرح‌های چهارخانه و با ترکیب رنگ نیلی، زرد، قرمز، سبز و مشکی تولید می‌شد. چادرشب پارچه‌ای بود که رختخواب را در آن قرار می‌دادند.

5. دستمال: در سه نوع عشایری، ابریشمی و مرس ریزه بافته می‌شد.

6. قناویز: چنین پارچه‌ای دیگر تولید نمی‌شود.

7. شمدبافی: پارچه‌ پنبه‌ای یا ابریشمی بود که تابستان‌ها به عنوان رو انداز مورد استفاده قرار می‌گرفت. نازکی و سبکی این پارچه آن را به روانداز مناسب شب‌های گرم تابستان تبدیل کرده بود.

8. احرامی‌بافی: بیشتر مورد استفاده حجاج قرار می‌گرفت و ابعاد آن معمولا 70 در 100 یا 90 در 120 سانتی‌متر بود.

9. دندانی‌بافی: جامه زرتشتیان با استفاده از این نوع پارچه دوخته می‌شد. دندانی‌بافی هنری بسیار پر زحمت بود که اکنون اثری از آن باقی نمانده است.

10. دارایی‌بافی: دارایی پارچه‌ای بود که به صورت کامل از ابریشم بافته می‌شد و در رنگ‌آمیزی آن به صورت کامل، رنگ‌های طبیعی و گیاهی مورد استفاده قرار می‌گرفت. از محصولات این هنر به عنوان رومیزی، بقچه سوزنی و رو لحافی استفاده می‌شد. دارایی‌بافی هنوز هم هنری زنده به شمار می‌آید، ولی نسبت به گذشته تغییراتی در نقوش آن به وجود آمده است.