نقره‌کاری، هنر صنعتی کهن با محصولاتی زیبا و ارزشمند

بسیاری از گردشگران، هنگام بازدید از مقاصد گردشگری، به دنبال خرید سوغات و صنایع دستی هستند تا یادگاری را از سفر خود به خانه ببرند. در استان آذربایجان شرقی که یکی از استان‌های مهم ایران از نظر گردشگری به شمار می‌رود، صنایع دستی زیادی وجود دارد که محصولات آن می‌تواند سوغات خوبی باشد، در این میان نقره‌کاری، به عنوان یکی از صنایع مجلل و فاخر استان، جایگاهی ویژه دارد و محصولات آن، علاوه بر استحکام و دوام، از زیبایی خارق‌العاده‌ای برخوردار است.

با توجه به ریشه‌دار بودن هنر نقره‌کاری در استان آذربایجان شرقی، در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) این هنر به عنوان میراث فرهنگی ناملموس استان به ثبت رسید تا موجبات حفظ و انتقال آن به نسل‌های بعدی فراهم شود.

نقره و تاریخچه آن

نقره فلزی نرم، سفیدرنگ، براق و جذاب است. این فلز در طبیعت به صورت خالص یا به صورت آلیاژهایی به همراه طلا و دیگر مواد معدنی، در دسترس است. بیشترین میزان نقره‌ای که در جهان استحصال می‌شود، محصول جانبی استخراج فلزاتی مانند مس، نیکل، سرب و روی است.

نقره فلز با ارزشی است که انسان، از حدود چهار هزار سال پیش از میلاد با آن آشنایی پیدا کرده است. در تپه‌های سیلک کاشان آثاری کشف شده که نشان می‌دهد مردم ایران در هزاره چهارم پیش از میلاد با استخراج و پالایش نقره آشنایی داشته‌اند و به دانش ساخت اشیای سیمین دست یافته بودند. جام نقره‌ای زن ایلامی یا ایزدبانوی ایلامی که در مرودشت استان فارس پیدا شده و به دو هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد، یکی از قدیمی‌ترین اشیای نقره‌ای کشف‌شده در ایران است. این اثر ارزشمند در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود.

در چند قرن اخیر با کشف برخی خواص نقره، از جمله رسانایی بالا، ارزش این فلز بیشتر شد. امروزه نقره علاوه بر جواهرسازی و ساخت اشیای تزئینی، در عکاسی، صنایع شیمیایی، ساخت ابزار موسیقی و دندان‌پزشکی نیز کاربرد دارد، اما بیشترین کاربرد آن، در صنعت الکترونیک است.

نقره‌کاری در آذربایجان شرقی

جنبه‌های زینتی نقره، این فلز را به یکی از مواد اصلی ساخت ظروف و زیورآلات تبدیل کرده است. در ایران، استان آذربایجان شرقی یکی از مراکز اصلی نقره‌کاری محسوب می‌شود.

«قلم‌زنی» یکی از رشته‌های مرتبط با هنر نقره‌کاری است. در تبریز هنرمندان با سبک خاصی که مربوط به این خطه است، مشغول کار روی نقره‌ هستند. در این سبک، بر خلاف هنرمندان اصفهانی، از ضربات چکش برای خلق تصاویر روی سطح نقره استفاده نمی‌شود، بلکه هنرمند با نیروی دست خود و فشار دادن یک قلم فلزی روی سطح نقره، به کنده‌کاری نقوش مختلف می‌پردازد. این کار سبب می‌شود بر خلاف دیگر آثار قلم‌زنی، عمق طرح‌های محصول نهایی کمتر شود.

علاوه بر قلم‌زنی، «نقره‌سازی» نیز با هنر نقره‌کاری مرتبط است. شیوه‌های نوین نقره‌سازی در اوایل قرن بیستم از ترکیه به تبریز وارد شد. بدین ترتیب تبریز به یکی از مهم‌ترین مراکز نقره‌سازی ایران تبدیل شد و فنون و تجهیزات مربوط به این حرفه را به دیگر نقاط ایران منتقل کرد. نقره‌سازان تبریزی علاوه بر ظروف و لوازم تجملاتی آشپزخانه و غذاخوری، در ساخت جواهرات و محصولات تزئینی، مانند آینه و شمعدان، سینی، آجیل‌خوری، رکاب انگشتر و قاب عکس نیز تبحر دارند.

در نقره‌کاری، هنرمند می‌تواند قریحه خود را در ایجاد محصولات نهایی به کار بندد. به همین دلیل می‌توان این حرفه را یک هنر فردی دانست که محصولاتی کاربردی به بازارها عرضه می‌کند و می‌تواند جنبه صنعتی نیز به خود بگیرد. محصولاتی که نقره‌کاران تبریزی به بازار عرضه می‌کنند، بسیار متنوع است و قابلیت احیا و مرمت دارد. دوات‌گری، ملیله‌کاری، حکاکی و سیاه‌قلم، در کنار قلم‌زنی، از جمله هنرهای مربوط به نقره‌کاری به شمار می‌آید.

ارامنه و نقره‌کاری تبریز

آذربایجان شرقی از دیرباز یکی از محل‌های زندگی ارامنه در ایران بود. پس از شروع جنگ جهانی اول، شماری از ارامنه ترکیه به دلیل فشار دولت عثمانی به تبریز مهاجرت کردند و اکثر آنان، برای امرار معاش به نقره‌کاری روی آوردند. امروزه هم در میان هنرمندان نقره‌کار آذربایجان شرقی، نام‌های زیادی از ارامنه قابل مشاهده است.