سفالگری خراسان جنوبی، مهارت ساخت ابزارهایی کاربردی از خاک بی‌جان

خاک، مهم‌ترین عنصر طبیعی در زندگی انسان است؛ عنصری که انسان آن را برای کشت گیاهان و ساخت مسکن و ابزار به کار گرفت و در طول تاریخ، بهره‌‌برداری‌های خود از آن را گسترش داد. در میان هنرهای مبتنی بر خاک، سفالگری را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین‌ها برشمرد، هنری که در تمام تمدن‌ها پیشینه و سابقه‌ای طولانی دارد. سفالگری در میان تمام هنرهای دستی، به خاطر آن که از نظر تاریخی محملی برای ضبط جلوه‌های فرهنگی و هنری بوده است، ارزش ویژه‌ای دارد. امروزه سفال‌های باقیمانده از تمدن‌های گذشته، یکی از ارزشمندترین منابع برای اطلاع از سبک زندگی و عقاید آنان به شمار می‌رود. این هنر در هر حیطه و جغرافیا، متناسب با فرهنگ میزبان خود رنگ و بویی ویژه دارد. با این حال در دهه‌های اخیر با فراگیر شدن استفاده از ابزار و ظروف جدید، استفاده از سفال نیز رو به افول نهاده و هنر سفالگری به محاق رفته است. هنر سفالگری خراسان جنوبی نیز بر اساس همین قاعده، دچار چالش شده است، به طوری که امروزه سفالگری سنتی در این خطه جز در برخی روستاها دنبال نمی‌شود. روستای «شاه‌زیله» از توابع شهرستان خوسف یکی از کانون‌های سفالگری سنتی استان است. این هنر در این روستا، با شیوه‌ای خاص دنبال می‌شود.

روستای شاه‌زیله، جغرافیا و تاریخچه

روستای شاه‌زیله یا «مهدیه» در 30 کیلومتری غرب بیرجند واقع است. روستا دو بخش مجزا و نزدیک به هم دارد که «دِه» و «محله» نامیده می‌شوند. مردم محلی بر اساس نقل‌های قدیمی عنوان می‌کنند روزی شاهی در حین گذشتن از روستا، به خاطر وجود آب فراوان و باغات سرسبز، دستور توقف در آن را صادر می‌کند و مدتی در آن می‌ماند. بدین ترتیب از آن زمان، روستا را شاه‌زیله نامیده‌اند که به معنای «محل نزول شاه» است. در شاه‌زیله به جز سفالگری، گیوه‌بافی، پارچه‌بافی و کفاشی نیز رونق داشته است. مردم روستا در حال حاضر به کشاورزی، دامداری و آجرپزی مشغولند و در کنار آن در برخی هنرهای سنتی همچون سفالگری و پارچه‌بافی نیز فعالیت می‌کنند.

ویژگی‌های سفالگری خراسان جنوبی

سفالگری به فرایند مخلوط کردن خاک رس با آب و شکل‌دادن و پختن آن گفته می‌شود، از این منظر سفالگری حرفه پیچیده‌ای نیست، هرچند در مناطق مختلف، ویژگی‌های منحصر به فردی به خود می‌گیرد و گوناگونی پیدا می‌کند. از این میان سفال خراسان جنوبی که در روستای شاه‌زیله ساخته می‌شود، به خاطر استفاده از ابزار سنتی و به‌کارگیری روش «چرخ‌کاری پایی»  مشهور است. این سفال‌ها عمدتا فاقد لعاب‌کاری هستند، هر چند گاهی لعاب‌هایی دست‌ساز در آن استفاده می‌شود. ابزار سفالی شاه‌زیله ابعاد بزرگی دارند و به عنوان خمره و تنور نان به کار می‌روند. این سفالینه‌ها صرفا به عنوان ابزاری کاربردی ساخته می‌شوند و جنبه تزئینی ندارند، بنابراین در آن‌ها تزئینات کمی از جنس کنده و به شکل شیاری وجود دارد. در این سفال‌ها با افزودن شن، کاه و موی انسان و حیوانات دوام ابزار را افزایش می‌دهند و پایداری آن در برابر ترک‌خوردگی را بالا می‌برند. مردم خراسان جنوبی به تجربه دریافته‌اند که برخی خاک‌ها برای ساخت ابزارها بهتر هستند. خاکی که در اطراف روستای شاه‌زیله قرار دارد و برای سفالگری به کار می‌رود، درصد نمک نسبتا بالایی دارد. پس از مخلوط شدن خاک با آب، میزان نمک این خاک بالاتر هم می‌رود و در نهایت محصول رنگی مایل به سفید پیدا می‌کند. این رنگ سفال شاه‌زیله را نسبت به سفال دیگر مناطق متمایز می‌کند. تولید سفال شاه‌زیله به صورت کامل سنتی انجام می‌شود و حتی ابزارهایی که در مراحل مختلف فراوری سفال کاربرد دارد، دست‌ساخت است.

سفالگری در شاه‌زیله قدمتی نزدیک 400 سال دارد. این کار به دلیل دشواری‌هایش، فعالیتی مردانه محسوب می‌شود ولی زنان نیز در برخی امور مانند روشن‌کردن و داغ کردن کوره‌ها کمک می‌کنند.

هنرمند سفالگر

ثبت ملی سفالگری خراسان جنوبی