امتحان و آزمایش الهی یکی از پایه‌های اصلی زندگی انسان در دنیا است که هدف آن تربیت، رشد و کمال انسان‌ است. قرآن کریم و آموزه‌های اسلامی به ما می‌آموزند که زندگی در این دنیا پر از آزمون‌ها و چالش‌هایی است که هر یک از آن‌ها وسیله‌ای برای پیشرفت انسان و رسیدن او به درجات والای معنوی است.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «او کسی است که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام‌یک از شما بهتر عمل می‌کنید.» بدین‌ترتیب هدف از زندگی و مرگ، آزمایش انسان‌هاست تا استعدادهای درونی آن‌ها شکوفا شود و به کمال برسند. امتحانات الهی، وسایلی هستند که خداوند از طریق آن‌ها انسان‌ها را تربیت می‌کند و به آن‌ها فرصت می‌دهد تا به خداوند نزدیک‌تر شوند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «ما شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، کاهش در اموال، جان‌ها و بهره‌ها آزمایش می‌کنیم و بشارت ده به صابران.» این آیه نشان می‌دهد که سختی‌ها و گرفتاری‌ها بخشی از سنت الهی هستند و انسان‌ها باید با صبر و استقامت از این آزمون‌ها عبور کنند.

در نظام الهی، امتحان یک سنت تغییرناپذیر است که شامل همه انسان‌ها می‌شود. پیامبران و دوستان بزرگ خداوند هم در معرض این امتحانات قرار می‌گیرند؛ از نمونه‌های برجسته این انبیاء می‌توان به امتحانات ابراهیم و ایوب اشاره کرد که قرآن به امتحانات ایشان و البته برخی پیامبران دیگر هم اشاره کرده است.

امتحانات الهی بر اساس نوع انسان‌ها و جایگاه آن‌ها در نزد خداوند متفاوت است. برای مؤمنان، این امتحانات می‌توانند به عنوان کفاره گناهان یا وسیله‌ای برای ارتقای درجات معنوی باشند. در روایات اسلامی در این رابطه آمده است که هیچ خاری در پای مؤمن نمی‌رود مگر اینکه کفاره گناهی از گناهان اوست. پیامبران و اولیای الهی نیز بیش از دیگران در معرض امتحانات سخت قرار می‌گیرند. پیامبر اسلام (ص) در این باره می‌فرماید: «هیچ پیامبری به اندازه من آزار ندید.» این جمله نشان می‌دهد که پیامبران به دلیل مقام والای خود، امتحانات دشوارتری را تجربه می‌کنند تا به بالاترین درجات نزد خداوند برسند.

از سوی دیگر، برای کفار و منافقان، این امتحانات می‌توانند به عنوان عذاب الهی باشند. در قرآن از عذاب‌های نه‌گانه مانند خشک شدن آب‌ها، حمله قورباغه‌ها و هجوم ملخ‌ها برای قوم فرعون به خاطر نافرمانی‌هایشان یاد شده است. اما نباید تصور کرد که امتحانات فقط از طریق گرفتاری و مشکلات و بیماری و مانند آن رخ می‌دهد بلکه نعمت‌ها و دارایی‌های خیر انسان هم وسیله امتحان تلقی می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «ما شما را با شر و خیر می‌آزماییم و به سوی ما بازگردانده می‌شوید.» بنابراین حتی نعمت‌ها می‌توانند وسیله‌ای برای آزمایش انسان‌ها باشند و اگر کسی از نعمت‌ها به درستی استفاده نکند، ممکن است دچار عذاب الهی شود.

این امتحانات به انسان کمک می‌کنند تا به ضعف‌ها و کاستی‌های خود پی ببرد و برای رشد و کمال تلاش کند. پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «پاداش بزرگ با بلای بزرگ همراه است.» این حدیث نشان می‌دهد که هر چه امتحانات سخت‌تر باشند، پاداش الهی نیز بیشتر خواهد بود.

نکته مهمی که گاه مورد پرسش قرار می‌گیرد آن است که پرسیده می‌شود خداوندی که همه چیز را می‌داند چرا باید از انسان امتحان بگیرد. پاسخ آن است که به خلاف آزمون‌های بین انسان‌ها مانند آزمون معلم از دانش‌آموز که برای دانستن پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز است و بدون آزمون معلم نمی‌تواند ارزیابی قاطعی داشته باشد، خداوند از سرنوشت و انتخاب خیر و شر بندگانش آگاه است و ازاین‌جهت نیازی به گرفتن آزمون ندارد بلکه آزمون‌های الهی وسیله‌ای برای مشخص شدن اسرار پنهان و صفات بندگان است. در قرآن می‌خوانیم: «خداوند آنچه را که در سینه‌های شماست بیازماید، و آنچه در روحیات شما قرار دارد مصفا سازد، خداوند از آنچه که در سینه‌هاست آگاه است.»؛ اینکه در این کلام الهی، به علم خداوند نسبت به درونیات اشاره شده است نشان می‌دهد غرض امتحان، آگاهی خداوند نیست، بلکه هدف از امتحانات الهی همان‌طور که خود این آیه بیان می‌کند، مواجهه انسان با موقعیت‌هایی است که بتواند درونیاتش را بیرون بریزد و البته مطلوب خداوند آن است که این برون‌ریزی درونیات باعث پاک‌شدن شود، نه تیرگی بر تیرگی درونی اضافه کند. یادآوری این نکته مهم است که اساساً ظهور و بروز امری به معنای تثبیت، تعمیق و توسعه آن است و ازاین‌جهت موقعیت امتحان چنین کاری برای انسان می‌کند و خیر یا شر درونی او را تثبیت کرده، گسترش می‌دهد و او را به واقعیت خویش که برگزیده است نزدیک‌تر می‌سازد.