توبه در معنای لغوی به معنای بازگشت است. منظور از بازگشت، بازگشتن انسان به سوی خدا با اختیار و انتخابی مجدد است. این تعریف متضمن این اندیشه است که گاه انسان در زندگی دنیوی خویش با فاصله‌گیری از خداوند و دستورات او دچار اعوجاجاتی مانند آلودگی به گناهان، دورافتادگی از مرکز معنابخش الهی، احساس بیگانگی از خود واقعی، احساس پوکی و پوچی، کدورت درونی، احساس فقدان معنا و مانند آن شده باشد، اما هیچ‌یک از این‌ها نمی‌تواند مانع آن باشد که انسان نتواند دوباره در ارتباط فعال و صمیمانه با خدای خود قرار بگیرد. بلکه این مفهوم اسلامی به وضوح بیان می‌کند همواره و با هر شرائط پیشین و هر گرفتاری، آدمی امکان آشتی و انس و دوستی با خدای خود را دارد. پذیرش این امکان به معنای امیدواری مطلق به سرشت بازگشت‌پذیر انسان و نیز رحمت و آغوش گشاده خدای خالق انسان است.

همان‌طور که مسلمان آلوده و یا هر انسان آلوده می‌تواند به سوی خداوند بازگردد، خداوند هم به سوی این فرد بازخواهد گشت و درواقع اوست که این امکان بازگشت را برای مخلوق خود فراهم آورده است. جالب آن است که یکی از اسامی خداوند بسیار بازگشت‌‌پذیر و بسیار بازگشت‌کننده است زیرا دائم خدای مهربان درصدد اصلاح امور مخلوق خویش و هدایت او به شکلی دوباره و دوباره به سوی خود است. نکته جالب این است که بازگشت‌پذیری خداوند در کتاب آسمانی مسلمانان با اسامی دیگر خداوند مانند بسیار نزدیک بودن خدا به بنده(قریب)، پاسخگو بودن خداوند نسبت به بنده(مجیب)، و به ویژه خطاپوشی(غفور) و اهل رحمت خاص بودن او(رحیم) قرین و همسایه شده است. این همسایگی اسامی نشان می‌دهد که منشأ این بازگشت‌پذیری کدام صفات و ویژگی‌های الهی است.

توبه اختصاصی به گناهکاران هم ندارد بلکه کسانی که می‌خواهند خود را حتی از آلودگی‌هایی دنیایی و روزمرگی‌های خسته‌کننده پاک کنند با بازگشت به دامن خدای خود، از درون پاک‌تر و نورانی‌تر می‌کند. انسان تا پیش از آن‌که وارد دریچه مرگ شود و با حقائق دنیای بعد از دنیای زمینی چشم‌درچشم شود، فرصت توبه و بازگشت دارد. معمولاً این مفهوم در قرآن با اموری دیگر همراه است که گاه پیش از آن طرح شده‌اند و گاه بعد از بازگشت و توبه یا همزمان با آن مطرح شده‌اند؛ مقدم بر این مفهوم معمولاً طلب بخشش(استغفار) مطرح شده است و همزمان یا مؤخر از آن، اصلاح یا درست‌کردن سوابق نادرست مطرح شده است؛ یعنی بازگشت به خدا باید همزمان با تصحیح مسیر نادرست پیشین باشد که انسان در پیش گرفته است تا این بازگشت یک بازگشت واقعی و نه ساختگی و تقلبی باشد.

اهمیت این مفهوم چنان است که در کتاب آسمانی مسلمانان نزدیک به 90 بار از این مفهوم برای توضیح جهان معنایی اسلامی و چگونگی ارتباط خدا و انسان‌ استفاده شده است. علاوه بر این در سخنانی که از پیامبر اسلام ص و نیز سایر بزرگان دینی رسیده است، ظرائف و دقائق بسیار و تأثیر و شرائط آن به فراوانی مورد تشریح قرار گرفته است؛ آن‌چنان که این مفهوم و معنا برای یک مسلمان یک پدیده زنده دینی و اسلامی است و با آن انس می‌یابد و حتی از طریق آن در گرفتاری‌ها، راه‌یابی و گشودن برخی مسیرهای بسته را پی می‌گیرد. این مفهوم و تثبیت آن باعث می‌گردد یک مسلمان هیچ‌‌گاه حالت رهاشدگی و بی‌پناهی در دنیای بی‌کران را به شکل مطلق تجربه نکند زیرا می‌داند همواره امکان بازگشت به یک تکیه‌گاه مطلق و قدرتمند و البته مهربان را دارد.

خود بازگشت باعث پاکسازی و نورانی شدن می‌شود گرچه خود این بازگشت می‌تواند قوت و ضعف داشته باشد. بهترین توبه‌ها بازگشت بی‌برگشت است؛ یعنی بازگشت‌کننده دیگر هیچ‌گاه به وضع بد پیشین بازنگردد اما اصل بازگشت، پشیمانی از وضع نادرست و غلط پیشین و تصمیم به اصلاح این پیشینه نادرست و برگزیدن مسیری نو و درست در زندگی و مطابق دستورات الهی است گرچه ممکن است این تصمیم هم گاه دچار کاستی‌هایی شود و فرد بعدها در مسیر درستی که پیش گرفته است، دوباره دچار خطا و لغزش شود؛ اما باز هم مفهوم توبه و بازگشت به این فرد می‌گوید که دوباره امکان تصحیح مسیر را داری! خداوند نسبت به تو مهربان است و پاسخت را خواهد داد به شرط آن‌که واقعاً بخواهی دوباره اصلاح کنی! یکی از اموری که برای توبه و بازگشت مورد تأکید قرآن قرار گرفته آن است که انسان به محض رخ‌داد لغزش یا دچارشدن به گناه، سریع به سوی خدای خود بازگردد زیرا هرچقدر بازگشت را دیرتر انجام دهد یا بگذارد که تراکم لغزش‌ها و گناهان بیشتر شود، خود بازگشت دشوارتر خواهد شد.