سخاوت در معنای لغوی به معنای بخشندگی و گشاده‌دستی است. این واژه در معنای اخلاقی و انسانی خود به فضیلتی اشاره دارد که طی آن فرد، دارایی‌ها، فرصت‌ها، یا داشته‌های خود را بدون انتظار بازگشت یا جبران، در اختیار دیگران قرار می‌دهد. این فضیلت متضمن این اندیشه است که انسان در مسیر زندگی خود، با درک حقیقت گذرای دنیا و دارایی‌های مادی، به مرحله‌ای از رشد می‌رسد که تعلقات دنیوی بر او غلبه نمی‌کنند و با اختیار و رضایت، از داشته‌های خود برای رفع نیاز دیگران بهره می‌گیرد.

سخاوت نه‌تنها در رفع نیاز دیگران، بلکه در تقویت روابط انسانی، ایجاد حس اعتماد و محبت در جامعه، و نیز بازسازی روحیه افراد مؤثر است. انسانی که بخشندگی می‌کند، گویی از حصار خودخواهی بیرون آمده و به دنیایی از معنا و همبستگی وارد شده است. قرآن کریم و روایات اسلامی به‌کرات انسان‌ها را به این فضیلت اخلاقی فراخوانده‌اند و بیان کرده‌اند که این خصلت از ویژگی‌های برجسته مؤمنان و نزدیکان خداوند است. در ضمن، این اطمینان خاطر را نیز ایجاد کرده‌اند که با سخاوت، نه‌تنها چیزی از او کم نمی‌شود، بلکه افزون نیز می‌گردد. در آیه ۲۶۱ سوره بقره آمده است:

«مثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق‌ می‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه صد دانه باشد و خداونند برای هرکس که بخواهد چند برابر‌ می‌کند»

این فضیلت بدان معناست که یا در همین دنیا به زندگی، روزی و عمر او برکت می‌دهد یا در آخرت به این حد از ثواب می‌رسد.

جالب آن است که در متون اسلامی، سخاوت نه‌تنها به بخشش مال، بلکه به بخشش وقت، علم، محبت، عفو، و دیگر امور ارزشمند نیز تعمیم داده شده است.

در قرآن، سخاوت با صفات دیگری از خداوند مانند رزاق (روزی‌دهنده)، جواد (بخشنده مطلق)، و کریم (بزرگوار و اهل کرامت) همراه شده است. این قرابت نشان می‌دهد که انسان متصف به فضیلت سخاوت، متصف به کمالات الهی دیگر همانند جود، کرم، و رزاقیت می‌شود؛ گویی با سخاوت دریچه‌هایی از نور و صفات الهی در وجود انسان تابش می‌گیرد.

سخاوت، همان‌طور که در زندگی اجتماعی نقشی سازنده دارد، در زندگی فردی نیز تأثیری عمیق می‌گذارد. فرد سخاوتمند با بخشندگی خود احساس سبکی، آرامش، و رضایتی درونی را تجربه می‌کند، چراکه گویی بار تعلقات سنگین مادی را از دوش خود برداشته و به آزادی معنوی دست یافته است.

در روایات، سخاوت یکی از معیارهای اساسی برای ارزیابی شخصیت انسان دانسته شده و بیان شده است که افراد سخاوتمند حتی اگر به لحاظ ایمان و عمل دینی در مرتبه‌ای پایین‌تر باشند، نزد خداوند جایگاه ویژه‌ای دارند. این نشان‌دهنده اهمیت ذاتی این ویژگی در نظام اخلاقی اسلام است. شاهد بر اینکه سخاوت در رفع تعلقات مؤثر است، آیه ۹۲ سوره آل‌عمران می‌فرماید: «هرگز به نیکی (مقام قرب الهی) نخواهید رسید مگر آن که از آن چه دوست دارید انفاق کنید و خداوند به انفاق شما آگاه است.»

از نظر اسلام، همۀ انسان‌ها دارای ثروتی هستند که می‌توانند آن را به دیگران بذل و بخشش کنند و در جرگۀ سخاوتمندان قرار گیرند. این ثروت می‌تواند مالی باشد که در راه خدا انفاق می‌شود، یا لبخندی که به دیگران عطا می‌گردد، یا زمانی که برای پرستاری از بیماری صرف می‌شود، یا مکانی که بی‌پناهی یا مهمانی در آن‌ جای می‌گیرد، یا دستی که بر سر یتیمی کشیده می‌شود، یا دانشی که در اختیار دیگران قرار می‌گیرد.

قرآن کریم سخاوت را همراه با نکاتی چون اخلاص، احترام به عزت‌نفس دیگران، و پرهیز از منت‌گذاری خواسته است. در این رابطه، در سوره بقره آیه ۲۶۲ آمده است: «کسانی که اموال خود را در اره خداد انفاق می‌کنند سپس به دنبال آنچه انفاق می‌کنند منت و آزاری روا نمی‌دارند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه ترسی بر ایشان است و نه غمگین می‌شوند»

به همین دلیل، بخشش ریاکارانه یا همراه با تحقیر دیگران نه‌تنها ستوده نیست، بلکه از منظر اخلاق اسلامی مذموم است.

اهمیت سخاوت به حدی است که در روایات اسلامی از آن به‌عنوان یکی از نشانه‌های ایمان و معیارهای تقرب به خداوند یاد شده است، تا جایی که جوان سخاوتمندی که «تا خرخره در گناه غرق باشد»، نزد خداوند محبوب‌تر از پیر بخیلی است که تمام عمر خود را به‌ظاهر به عبادات گذرانده باشد.