موزه آب یزد، نمایشگاهی از تلاش انسان برای ادامه زندگی

موزه‌ها

یزد یکی از شهرهای کویری ایران است که به دلیل خشکی آب و هوا و باران کم، حیات آن به شدت به تامین منابع آبی وابسته است. از این رو از گذشته‌های بسیار دور، مردم این سرزمین راه‌هایی برای انتقال آب ابداع کرده‌اند تا این منبع ارزشمند، با بیشترین بهره‌وری منتقل شود و کمترین هدر رفت، اتفاق افتد. موزه آب یزد، جلوه‌گاه تلاش مردم کویر در طول چند قرن برای دسترسی به منابع ارزشمند آب است. این موزه که در شمال میدان تاریخی امیرچخماق قرار دارد، در سال 2000 میلادی (1379 خورشیدی) در خانه کلاهدوزها تاسیس شده است.

ویژگی بنای موزه آب یزد

خانه کلاهدوزها که موزه آب یزد در آن واقع شده، در اواخر دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) توسط یکی از تاجران معروف این شهر به نام حاج اکبر کلاهدوز تاسیس شده است. از نظر معماری این خانه به عنوان یکی از خانه‌های حجاب‌دار به شمار می‌رود و با 720 متر مربع زیربنا، دارای اندرونی و بیرونی است و در پنج طبقه ساخته شده است.

حیاط خانه کلاهدوزها، محل موزه آب یزد

هر کدام از طبقات این بنا کاربردها و ویژگی‌های خاصی داشته که به این شرح است:

• طبقه اول: انشعابی از دو نهر رحیم‌آباد و زارچ از طبقه اول این بنا عبور می‌کند. قنات زارچ یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های یزد است که دو هزار سال پیش تاسیس شده است و با 75 کیلومتر طول، هنوز هم دارای جریان آب است.

• طبقه دوم: این طبقه در عمق 10 متری زمین قرار دارد و با ساختاری هشت ضلعی ساخته شده است. دمای این طبقه نسبت به دمای محیط تا 20 درجه پایین‌تر است و به همین دلیل به عنوان محلی برای نگهداری مواد غذایی به شمار می‌رود. یک حوض در این طبقه وجود دارد که همیشه با آب خنک قنات پر می‌شود. در واقع این حوض، پایاب قنات است، یعنی جایی که عمق کمی دارد و می‌توان از آن آب برداشت.

در سقف طبقه دوم موزه آب یزد، سبدی چوبی آویزان است که در قدیم، برای قرار دادن مواد غذایی مانند پنیر و روغن مورد استفاده قرار می‌گرفت. چند قلاب دیگر نیز از سقف آویزان است که گوشت به آن آویزان می‌شد.

• طبقه سوم: این طبقه زیرزمین خانه کلاهدوزهاست و دالان‌ها و اتاق‌های متعددی در آن وجود دارد که برای اقامت اهالی منزل در تابستان‌ها کاربرد داشته است.

• طبقه چهارم: این طبقه، طبقه هم‌کف خانه به شمار می‌رود و اتاق پنج‌دری، اتاق بادگیر، تالار، پنجره‌های ارسی (دارای شیشه‌های رنگی زیبا)، آشپزخانه، آب انبار و محل زندگی خدمه در آن قرار دارد. در طبقه هم‌کف دو حوض وجود دارد و دیوارها با مقرنس، گچ‌بری و آیینه‌کاری تزئین شده است. این نوع تزئینات از نظر هنری بسیار قابل توجه است و در آن نقوش گیاهان و پرندگان مورد استفاده قرار گرفته است.

• طبقه پنجم: در این طبقه که در اصل، پشت بام خانه است، یک چاه‌خانه وجود دارد. با استفاده از چرخ چاهی که در این طبقه قرار گرفته، آب را از چاه‌هایی موسوم به «چهل گز» بالا می‌کشیدند و برای آشامیدن و نظافت استفاده می‌کردند.

تبدیل خانه کلاهدوزها به موزه آب یزد

ایده ایجاد یک موزه به عنوان موزه آب یزد، اولین بار در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) مطرح شد. بدین ترتیب یک سال بعد، خانه کلاهدوزها به موزه آب تبدیل شد تا در آن اشیای مختلف مربوط به استخراج و انتقال آب به نمایش درآید.

کوزه سفالی که برای ذخیره و خنک کردن آن مورد استفاده قرار می‌گرفت

انتخاب خانه کلاهدوزها به عنوان محل ایجاد موزه آب یزد، به خاطر چند مزیت ویژه این مکان بود:

1. خانه کلاهدوز‌ها در نزدیکی میدان امیرچخماق، یکی از مراکز اصلی گردشگری یزد قرار داشت و از معماری زیبا و تزئیناتی منحصر به فرد برخوردار بود،

2. سازه‌ها و تاسیسات آبی زیادی همچون پایاب، سرداب، چاه‌خانه، چرخ چاه، منبع آب و قنات در این بنا وجود داشت.

سر راه برخی قنات‌های چرخ آسیاب نصب می‌شد

موزه آب یزد و اشیای موجود در آن

موزه آب یزد حدود 200 شیء مرتبط با مراحل مختلف استخراج و انتقال آب را در خود جای داده است. وسایل حفر قنات، اسناد مربوط به قنات‌ها، وسایل تامین روشنایی و حمل آب و غذای قناها شامل کوزه، مشربه، چرخ چاه و مشک، وسایل تقسیم آب (طاس و سرجه) و ابزار استفاده از انرژی آب از جمله اشیایی هستند که در موزه آب یزد به نمایش درآمده است. این اشیا از جنس مس، برنج، شیشه، سفال و چوب به وجود آمده است. در بین همه اشیای موجود در موزه آب یزد، چراغ‌های روغن‌سوز، قدیمی‌ترین وسایل به شمار می‌رود. این چراغ‌ها از یک فتیله پنبه‌ای و یک مخرن تشکیل شده است. البته چراغ‌های دیگری به نام چراغ کاربید در این موزه وجود دارد که از سنگ سفیدرنگی شبیه سنگ آهک (سنگ کاربید) ساخته شده است.

دلو آب برای برداشتن آب از ته چاه مورد استفاده قرار می‌گرفت

یک ساعت آبی نیز در موزه نگهداری می‌شود که در قدیم آن را سبوکشی می‌نامیدند. این ساعت وسیله‌ای زمان‌سنج بوده است. سبوکشی از یک ظرف مسی با سوراخ کوچکی در ته آن تشکیل شده که در یک ظرف بزرگ‌تر آب قرار می‌گرفت و به تدریج از آب پر می‌شد. کاسه پر واحدی به نام «سبو» به شمار می‌رفت و برای سنجش زمان تخصیص آب به مصرف‌کنندگان مختلف کاربرد داشت.

اشیای مختلفی که در موزه آب یزد قرار گرفته، نبوغ مردم ایران‌زمین و ساکنان مناطق کویری ایران برای دستیابی به آب را به نمایش می‌گذارد، تلاشی که در سخت‌ترین شرایط، زندگی را ممکن و گوارا می‌کرد.

اطلاعات

نام	موزه آب یزد، نمایشگاهی از تلاش انسان برای ادامه زندگی
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	علوم و فنون
وب سایت	https://watermuseum.yzrw.ir/