تار آذری، هویت موسیقی آذری

موسیقی

تار آذری، هویت موسیقی آذری

«تار» سازی زهی و ایرانی است. این ساز با مضراب نواخته می‌شود و در ایران، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، گونه‌های مختلفی از آن دیده می‌شود. اقوام مختلف ایرانی، از جمله کردها و آذری‌ها، تار می‌نوازند، ولی در میان آذری‌ها، گونه‌ای خاص از این ساز مورد استفاده قرار می‌گیرد که به «تار آذری» معروف است.

تاریخچه و ویژگی‌های تار ایرانی

به عقیده مورخان موسیقی ایرانی، از زمان فارابی (اواخر قرن نهم میلادی) تار مورد استفاده نوازندگان بوده است. از این رو باید قدمت این ساز را بیش از هزار سال دانست، هر چند در نقاشی‌ها و آثار پیش از صفویه (قرن شانزدهم میلادی) اثری از تار دیده نمی‌شود؛ حتی شاعران ایرانی نیز از لفظ «تار» به عنوان یک ساز استفاده نکرده‌اند.

تار ایرانی در ابتدا پنج سیم داشت، ولی غلامحسین درویش، از نامدارترین موسیقی‌دانان ایرانی، در اواخر قرن نوزدهم، سیم ششمی به آن افزود. این سیم هم‌اکنون در اجراهای این ساز کاربرد زیادی دارد، ولی برای نواختن ملودی اصلی به کار نمی‌رود و یک پشتیبان برای برخی نواها به شمار می‌آید. تار به شکلی که امروز دیده می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد، از زمان قاجاریه (قرن نوزدهم) رواج پیدا کرده است. از این دوره تار به شدت در محافل موسیقی ایرانی مورد توجه واقع شد و جایگاه خود را به عنوان یک از سازهای ملی ایران، مستحکم کرد.

ساختار تار ایرانی

ساختمان تار ترکیبی از چوب، فلز، استخوان، پوست و روده حیوان است. این ساز با مضراب نواخته می‌شود و طول آن بین 90 تا 100 سانتی‌متر است. دو سیم اول تار سفید و از جنس فولاد، دو سیم میانی زرد و از جنس برنج و سیم پنجم و ششم سفید (فولادی) و زرد (برنجی) هستند. سیم‌های برنجی از سیم‌های فولادی ضخامت بیشتری دارند. تار ایرانی یک کاسه بزرگ (کاسه) و یک کاسه کوچک (نقاره) دارد. کاسه و نقاره مثل دو گلابی هستند که نوک آن‌ها به هم پیوند خورده است. پرده‌های ساز روی دسته آن، با استفاده از روده گوسفند نشان‌گذاری می‌شوند. تار ایرانی 28 پرده دارد که 15 تا سه‌لایی و 13 تا چهارلایی بسته می‌شوند.

تار آذری

در بین ابزاری که برای نواختن موسیقی آذری به کار می‌رود، تار آذری از همه مهم‌تر و پرکاربردتر است. موسیقی آذری تا از نظر نغمه‌ها و گوشه‌های اجرا، شبیه دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و با آن، ریشه‌های مشترک بسیاری دارد.

موسیقی‌دانی به نام «صادق‌جان» که در ناحیه قره‌باغ زندگی‌ می‌کرد، تار آذری را با اعمال تغییراتی روی تار ایرانی به وجود آورد. افزایش شمار سیم‌ها به 11، از جمله تغییراتی بود که وی روی تار ایرانی صورت داد. تار آذری مثل تار ایرانی، کاسه‌ای دو قسمتی دارد، ولی این کاسه یکپارچه و در مقایسه با تار ایرانی، کوچک‌تر و کم‌حجم‌تر است، پشت آن نیز صاف است و از این نظر، به سازهای اروپایی گرایش دارد.

کاسه تار آذری را معمولا از چوب‌های توت و گردو می‌سازند، ولی برای ساخت دسته، از چوب گردو استفاده می‌شود. پوستی که برای پوشاندن بخش‌های مختلف، از جمله کاسه مورد استفاده قرار می‌گیرد، پوست قلب گاو است. برای محکم‌کردن سیم‌ها در انتهای دسته و کوک ساز، از شاخ گاو ماده یا استخوان قلم پای شتر استفاده می‌شود. همچنین میخ‌های فولادی نیز برای محکم کردن سیم‌ها کاربرد دارد. سیم‌های تار آذری نیز معمولا از فولاد و برنج ساخته می‌شود. ساخت این ساز ریزه‌کاری‌های زیادی دارد و به همین دلیل، ساخت آن نیز مانند نوازندگی‌اش، به استادی و تجربه فراوان نیاز دارد. فن ساختن و نواختن تار آذری، به نام کشور آذریایجان در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است، در حالی که این فنون از موسیقی و تار ایرانی الهام گرفته شده است.

فنون اجرای تار آذری

نوازندگی تار، بخش مهمی از موسیقی آذری را تشکیل می‌دهد. تار آذری ساختمان و امکاناتی گسترده دارد، به همین دلیل رسیدن به مقام استادی در نوازندگی آن، به آموختن فنونی دشوار نیاز دارد. تار آذری هم به صورت تک‌نوازی و هم همراه با دیگر سازها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استفاده از این کاسه به نوازنده امکان می‌دهد آن را روی سینه خود قرار دهد، در حالی که نوازندگان تار ایرانی، آن را معمولا روی ران یا زانوی خود قرار می‌دهند. تار آذری پرده‌های کمتری نسبت به تار ایرانی دارد (22 پرده). نوازنده تار آذری در هنگام اجرا، ساز خود را تکان می‌دهد و با این کار، لرزشی در صدای ساز به وجود می‌آورد.