قلعه فلک‌الافلاک، دژ تاریخی خرم‌آباد

«فلک‌الافلاک» قلب خرم‌آباد است و خانه‌های شهر همگی به صف ایستاده‌اند تا گرد آن طواف کنند! قلعه روی یک تپه بلند واقع است و هر چشمی آن را جستجو می‌کند، باید به آسمان خیره شود! بی‌جهت نیست این قلعه را «فلک‌الافلاک» نامیده‌اند، یعنی «سپهر سپهران»؛ جایی بالاتر از آسمان!

تاریخچه و موقعیت قلعه فلک‌الافلاک

خرم‌آباد یک شهر کهن است، شهری که قدمت آن را به دوره تمدن عیلام (پایان هزاره سوم پیش از میلاد) باز می‌گردانند. بر اساس نظر کارشناسان، خرم‌آباد همان شهر «خایدالو» است که در 646 پیش از میلاد، بر اثر حمله آشور بانی‌پال، حاکم آشور در هم کوبیده شد ولی شاپور اول، پادشاه ساسانی (سلطنت از 240 تا 270 میلادی) مجددا به آن توجه کرد و جایگاهی والاتر از گذشته به آن بخشید. از آن پس شهر را «شاپورخواست» خواندند تا نشانه‌ای باشد از لطف بی‌حد شاهنشاه! شاپورخواست در دوره‌های بعد، تقریبا همیشه شهری برقرار و مهم بود. ولی تقریبا از قرن هفتم هجری قمری (سیزدهم میلادی) مردم آن به بخش‌های غربی فلک‌الافلاک کوچ کردند تا راحت‌تر به منابع آبی دسترسی داشته باشند. از آن به بعد، در کتاب‌های تاریخی ذکری از شاپورخواست به میان نیامد و شهر جدید «خرم‌آباد» نام گرفت.

نمایی از قلعه فلک‌الافلاک در میان کوه‌های خرم‌آباد

قلعه فلک‌الافلاک یا «دژ شاپور» را بازمانده‌ای از زمان ساسانیان می‌دانند. این قلعه که در متون تاریخی از آن به عنوان «دژ شاپورخواست»، «قلعه خرم‌آباد»، «دژ 12برجی» و «کاخ اتابکان» نام برده‌اند، با اهداف نظامی ساخته شد ولی در دوره‌ای از تاریخ از آن به عنوان محلی برای نگهداری اسرا نیز استفاده شد. در دوره‌های بعد به خاطر موقعیت ویژه قلعه، از آن به عنوان مرکز حکومتی، خزانه و پادگان نظامی بهره برده‌اند. هشت برج نیم‌دایره بر گرداگرد قلعه استوار شده است. این برج‌ها تنها محلی برای دیده‌بانی و استقرار سربازان نبود، بلکه استواری قلعه در طول قرن‌ها، مرهون وجود آن‌هاست.

در دوره‌های مختلف مرمت‌هایی روی قلعه صورت گرفته است که یکی از نخستین و مهم‌ترین آن‌ها، توسط «محمدعلی میرزا دولتشاه» در سال 1822 میلادی (1237 هجری قمری) انجام شد. در جریان این عملیات «دیوان‌خانه» و «سربازخانه» در پایین قلعه احداث شد. در این دوره قلعه به عنوان مقر حکومت محلی مورد استفاده قرار می‌گرفت و مرکز مهم اداری و نظامی منطقه بود. بهره‌برداری نظامی از قلعه، تا زمان واگذاری آن به سازمان میراث فرهنگی ایران در سال 1969 میلادی (1348 خورشیدی) ادامه داشت. از آن زمان این بنا به عنوان مرکزی گردشگری و فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت.

امروزه بخشی از قلعه فلک‌الافلاک را به موزه مردم‌شناسی تبدیل کرده‌اند تا بازدید از این اثر تاریخی، مجالی برای آشنایی بیشتر با تاریخ و سبک زندگی مردم لرستان باشد. این موزه در سال 2012 میلادی (1381 خورشیدی) کار خود را آغاز کرد. ابزارهای مربوط به فعالیت‌های روزمره و امور شغلی در کنار مجسمه‌هایی که لباس‌های سنتی منطقه را بر تن دارند، بخش مهمی از اشیای موزه را تشکیل داده‌اند.

موزه مردم‌شناسی لرستان در داخل قلعه فلک‌الافلاک

معماری و ویژگی‌های قلعه فلک‌الافلاک

فلک‌الافلاک یک قلعه نظامی محسوب می‌شود و طبیعتا از بیرون، دیوارهای بلند و استوار آن و برج‌های دیده‌بانی‌اش جلوه‌گر می‌شود. این دیوارها عمدتا از آجر و سنگ با ملات گچ و آهک ساخته شده‌اند. ارتفاع دیوارهای قلعه بنا بر ضرورت معماری متغیر است، ولی بلندترین آن‌ها نزدیک 23 متر بلندا دارد. قلعه روی یک تپه ساخته شده و به خوبی به تمام شهر مشرف است. این تپه تقریبا ساختاری هشت‌ضلعی دارد و مساحتش به بیش از پنج هزار متر مربع می‌رسد. در ظاهر امروزی قلعه الحاقاتی به چشم می‌خورد که در طول تاریخ، خصوصا دوره‌های صفویه تا قاجار (قرن‌های شانزدهم تا نوزدهم میلادی) به آن افزوده شده است.

مساحت قلعه نزدیک 5300 متر مربع است و در آن دو حیاط بزرگ وجود دارد. ورودی بنا در جنوب غرب قرار دارد. این ورودی نزدیک 10 متر عرض و سه متر ارتفاع دارد و با یک راهرو به حیاط اول متصل می‌شود. ابعاد این حیاط 31 در 22.5 متر است و پیرامون آن چهار برج (دو برج در شمال و یک برج در جنوب و یک برج در جنوب غرب) خودنمایی می‌کند. در ضلع شمالی این حیاط بقایای یک حمام قرار دارد که تا اواخر قاجاریه (اوایل قرن بیستم) قابل استفاده بود. در شمال شرقی حیاط نیز چاهِ آبی دیده می‌شود که به چشمه «گلستان» متصل است؛ چشمه‌ای که آب آن از شمال قلعه جاری می‌شود. حیاط دوم در جهت شرقی غربی ساخته شده و با ابعاد 21 در 29 متر، کمی از حیاط اول کوچک‌تر است. تالارهایی در چهار جهت این حیاط وجود دارد که امروزه به موزه تغییر کاربری داده است.

برج معروف به «برج سلجوقی»

یکی از موارد قابل توجه درباره معماری بنا، تمهیداتی است که برای از بین بردن اثر رطوبت محیطی بر سازه دیده شده است. کانال‌هایی در تمام محوطه زیر قلعه وجود دارد که به عقیده برخی کارشناسان به عنوان مخفی‌گاه کاربرد داشت، با این وجود این کانال‌ها در دفع رطوبت موثر است. احداث قلعه بر بلندای یک تپه، امکان استفاده از باد و جریان هوا برای دفع رطوبت را نیز در اختیار معماران عهد ساسانی قرار داده است. ساختار قلعه به شکلی است که باد در داخل آن جریان پیدا می‌کند و رطوبت محیطی را از پایه‌های بنا می‌زداید.

ثبت ملی فلک‌الافلاک