کاخ فلاحتی، روایتگر دوران گذر معماری ایلام

ایلام، سرزمین زاگرس، دیاری است که از دل سنگ و آسمان برآمده و روحی آرام و نجیب در دل کوه‌ها و دشت‌هایش جریان دارد. مردمان این استان کهن، میراث‌دار تمدن‌هایی چند هزار ساله‌اند که روزگاری در مسیر کاروان‌ها و سپاهیان بزرگ تاریخ ایستاده و از گذر زمان نشانه‌هایی ماندگار بر خاک خود حک کرده‌اند. این دیار، گهواره اسطوره‌ها و افسانه‌هاست؛ جایی که طبیعت و فرهنگ دست در دست هم داده‌اند تا روح زندگی را در گوشه گوشه‌اش جاری کنند. در میان همه دیدنی‌های ایلام، «کاخ فلاحتی» همچون نگینی درخشان می‌درخشد. بنایی که روایتگر دگرگونی ایلام در گذار به دوره نوین است و از عصر رونق کشاورزی، در دل خود خاطره‌ها دارد. کاخ فلاحتی نمادی از معماری ایرانی در دل زاگرس است؛ با ایوان و طاق‌نماهایی که از سنت‌های بومی الهام گرفته و در کالبدی نو زنده شده‌اند!

بی‌راه نیست اگر کاخ فلاحتی را «نگین ایلام» توصیف کنیم، زیرا این کاخ از نظر جغرافیایی، تقریبا در وسط شهر واقع شده است. برای بازدید از این کاخ باید به خیابان «آیت‌الله عبدالرحمن حیدری ایلامی» بروید. با وجود آن که امروز اطراف این کاخ را ساختمان‌هایی عمدتا نوساز فرا گرفته‌اند، پیش‌تر پیرامون آن باغی دل‌انگیز و درختانی سرسبز وجود داشت که زیبایی کاخ را دوچندان می‌کرد.

این کاخ را در زمینی به مساحت 810 متر مربع، با زیربنای 337 متر مربع احداث کرده‌اند. از نظر معماری، این اثر پلانی مسطیلی‌شکل دارد و عناصر بومی معماری منطقه در آن دیده می‌شود. آجرفرش‌های تزئینی، طاق‌نماهایی با قوس هلالی، ستون‌های بلند و ایوان‌ وسیع، از جمله ویژگی‌های ظاهری بنا هستند. نمای بنا آجری است و با ساختارهایی منظم خودنمایی می‌کند. پس از ورود به کاخ، سالنی وسیع در پیشِ رو دیده می‌شود که در اطراف آن دو اتاق قرار دارد. در جلوی سالن یک ایوان زیبا و بزرگ به چشم می‌خورد. ورودی‌هایی از دو اتاق کناری به این ایوان راه دارند. ایوان‌های بنا با توجه به آب و هوای ایلام، در تهویه هوا و جلوگیری از گرم‌شدن بیش از حد فضای داخلی ساختمان تاثیر دارند. همچنین پنجره‌های متعددی با همین هدف در بخش‌های مختلف ساختمان ساخته شده‌اند. وجود طاق‌نماها ضرباهنگ بصری منظم و دلپذیری به بنا بخشیده است. ستون‌های ایوان با سرستون‌هایی فاقد تزئین، حس باشکوهی از استواری و سادگی را القا می‌کنند. در داخل بنا گچ‌بری‌هایی محدود به چشم می‌خورد که بیانگر فضایی رسمی و غیر مسکونی است و از کاربری اداری ساختمان خبر می‌دهد.

تاسیس این کاخ به اواخر دوره قاجاریه و سال 1326 هجری قمری (1908 میلادی) باز می‌گردد. بنا به دستور «غلامرضا خان»، حاکم وقت ایلام ساخته شد و در دهه 1310 خورشیدی (1930 میلادی)، همزمان با سلطنت رضاخان، به دلیل تغییر ساختارهای حکومت، با هدف گسترش فضاها، مورد بازسازی قرار گرفت. در این بازسازی بخش‌هایی از سقف و نما مرمت شد و استحکام بنا ارتقا پیدا کرد. نمای آجری منظم و ساده، ایوان‌های بزرگ و طاق‌نما، ستون‌های بدون تزئین و پلان عملکردگرا و کاربردی، نمودهای سبک معماری پهلوی است که به راحتی در کاخ فلاحتی ایلام تشخیص داده می‌شود.

دلیل آن که این کاخ را «فلاحتی» نام نهاده‌اند، اختصاص آن به سازمان کشاورزی (اداره فلاحت) بود. در آن زمان این ساختمان محلی برای مدیریت امور کشاورزی و دامداری منطقه بود. در مقاطعی نیز این بنا به مهمانسرای دولتی تبدیل شده بود. در حال حاضر کاخ فلاحتی به عنوان موزه کشاورزی فعالیت می‌کند. این موزه چهار بخش دارد. در بخش نخست ابزارهایی سنگی به معرض دید گذاشته شده که قدمت برخی از آن‌ها به هشت هزار سال می‌رسد. این آثار عمدتا مربوط به «تپه علی‌کش» دردهلرانهستند. ابزارهای کشاورزی سنتی، گیاهان دارویی و اسناد مرتبط با کشاورزی در دیگر بخش‌های موزه به نمایش درآمده است.