نارین قلعه میبد، قدیمی‌ترین ارگ حکومتی ایران

نارین قلعه که به گویش محلی «نارنج قلعه» هم نامیده می‌شود، با نزدیک پنج هزار سال قدمت، کهن‌ترین ارگ حکومتی جهان به شمار می‌آید و پس از ارگ بم، بزرگ‌ترین شهرقلعه خشتی ایران است. این قلعه به شکلی ساخته شده که از حداکثر استحکام برخوردار باشد. به همین دلیل پس از گذشت قرن‌ها، هنوز ساختار کلی آن حفظ شده و بقایای این دژ، بر جا مانده است.

نارین قلعه در کجا قرار دارد؟

نارین قلعه در شهرستان میبد قرار گرفته است. این شهرستان کویری در غرب شهر یزد واقع شده است. برای دیدن نارین قلعه، باید حدود 50 کیلومتر به سوی شمال غرب شهر یزد حرکت کرد. این قلعه روی تپه‌ای به ارتفاع 25 متر قرار دارد و در حاشیه شهر میبد، به وضوح قابل تشخیص است.

تاریخچه نارین قلعه

بررسی‌های به عمل‌آمده نشان می‌دهد پیش از احداث قلعه، احتمال وجود چندین سکونتگاه روی تپه وجود داشته است. هر چند استحکام قلعه بسیار زیاد است، در دوران پهلوی (قرن بیستم) در زمان ساخت جاده‌های پیرامونی قلعه، قسمت‌هایی از آن فرو ریخته است.

«جعفری» که به عنوان نخستین تاریخ‌نویس یزد به شمار می‌آید و در قرن چهاردهم میلادی زیسته، سلیمان نبی را به عنوان سازنده قلعه معرفی کرده است. وی هدف سلیمان(ع) از ساخت این قلعه را پنهان کردن گنجی در آن دانسته است، هر چند این نقل، اعتبار تاریخی ندارد.

برخی آثار کشف‌شده در این بنا، اطلاعات بسیار مهمی در اختیار کاوشگران قرار داده است. پاره‌سفالی که نقشی از یک موجود نیمه‌انسان و نیمه‌حیوان روی آن ترسیم شده، یکی از همین کشفیات است. با استناد به نقش این سفال، مورخان قدمت قلعه را به هزاره سوم قبل از میلاد و تمدن عیلامی رسانده‌اند.

در زمان ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی)، نارین قلعه به عنوان دژی محکم در برابر دشمنان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

به عقیده کارشناسان، پیش از احداث نارین قلعه، بناهایی دیگر در محل احداث آن وجود داشته است. در برخی کاوش‌ها بقایایی از ساختار خشتی در بخش‌ها و لایه‌های زیرین دیوار شمالی و شاه‌نشین نارین قلعه دیده شده است. آثاری از سوختگی تنور و تعدادی سفال از عصر آهن در زیر سازه خشتی این بخش از ساختمان وجود دارد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد قلعه در دوره‌های مختلف ساخت و سازهای متعددی به خود دیده است. احتمالا بخش‌هایی از بقایای موجود، به دوران ساسانیان (224 تا 651 م.) مربوط باشد. علاوه بر این، آثاری از معماری اسلامی در قرن‌های نهم و دهم میلادی نیز در این قلعه مشاهده می‌شود. احتمالا در دوره آل مظفر (1314 تا 1393 م.) آخرین بخش از ساختمان‌سازی در این قلعه انجام شده است.

کارکرد و ویژگی‌های نارین قلعه

از نظر ساختار دفاعی، این قلعه با برخورداری از پنج حصار و دربند، شکلی پیچیده به خود گرفته و نفوذ دشمن را تقریبا غیر ممکن کرده است. بر اساس شواهد موجود، این قلعه تا قرون اولیه ورود اسلام به ایران، به عنوان سکونت‌گاه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در حال حاضر از پنج حصار و چهار برج بلند استوانه‌ای‌شکل بنای اولیه، فقط حوزه مرکزی آن باقی مانده است. در نگاه اول ساختار قلعه، تداعی‌گر یک بنای نظامی است، ولی برخی مورخان استفاده از آن به عنوان معبد را نیز محتمل دانسته‌اند.

معماری نارین قلعه

در بین گذشتگان، نارین قلعه به عنوان «دژ دالان» نیز شهرت داشته است. این نامگذاری به خاطر دالان‌های باریک و پیچیده آن بوده که برای جلوگیری از نفوذ دشمن به وجود آمده است.

مساحت این بنا نزدیک 15 هزار متر مربع است. بخش‌هایی از ساختمان تا هفت طبقه بنا دارد. شواهد نشان می‌دهد بنا دو قسمت برای سکونت داشته که به «بالا» و «پایین» شهرت داشته است. در بخش پایینی مردم‌نشین، مسجد، حمام و گذرگاه و دیگر بخش‌ها وجود داشته و به «شارستان» مشهور بوده است. در بخش بالایی نیز که «حاکم‌نشین» نامیده می‌شد، بناهایی عمدتا در سه طبقه وجود داشته است. سوراخ‌هایی در بخش‌های بالایی دیوارهای این قسمت مشاهده می‌شود که برای تامین نور فضاهای سرپوشیده است.

وجود یک خندق، از نکات قابل توجه قلعه به شمار می‌رود. این خندق بخشی از ساختار دفاعی قلعه بوده که در دیگر قلعه‌ها که به عنوان منطقه مسکونی کاربرد داشته‌اند نیز دیده می‌شود.

درون قلعه اتاق‌هایی فراوان به شکل تو در تو وجود دارد. یکی از مواردی که نشان می‌دهد ساختار قلعه در برهه‌های مختلف تاریخی تغییر کرده و بخش‌هایی به آن اضافه شده، استفاده از خشت‌هایی با ابعاد و ساختار مختلف در این بناست. از میان این خشت‌ها، به نظر می‌رسد خشت‌های دارای ابعاد 40 در 24 در 10 سانتی‌متر به دوره مادها تعلق داشته باشد.

یک پل چوبی برای دسترسی از روی خندق در ساختار قلعه وجود داشته است، ولی پس از عملیات احداث خیابان، از بین رفته است. این پل در بخش غربی قلعه و روبروی دروازه ورودی واقع بوده است. در کنار این دروازه دو برج بلند قرار داشته که نگهبانان روی آن می‌ایستادند و عبور و مرور را زیر نظر می‌گرفتند.

در یکی از قسمت‌های بنا، چاهی بسیار قدیمی با دهانه‌ای چهار ضلعی وجود دارد. وجود همین چاه از دیرینگی بنا خبر می‌دهد.

شبکه زیرزمینی قلعه نارین

یکی از جالب‌ترین نکات درباره قلعه نارین، شبکه زیرزمینی آن است که برای تدارک زندگی افراد، از جمله آب و غذا مورد استفاده قرار می‌گرفت. گفته می‌شود هیچ بیگانه‌ای نتوانسته است در طول تاریخ به این راه‌ها دست پیدا کند.

ثبت ملی نارین قلعه میبد

این اثر تاریخی در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	نارین قلعه میبد، قدیمی‌ترین ارگ حکومتی ایران
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	میبد
نوع	تاریخی
ثبت	ملی