قنات زارچ یزد، فناوری باستانی انتقال آب در کویر مرکزی ایران

قنات، یک فناوری باستانی ایرانی برای انتقال آب است و قدمتی چند هزار ساله دارد. قنات زارچ که از روستای فهرج تا زارچ امتداد یافته است، یکی از طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات‌های جهان به شمار می‌رود. بر اساس نظر برخی کارشناسان، این قنات در دوره پیش از اسلام ساخته شده و حدود 3500 سال قدمت دارد.

تاریخچه بهره‌‌برداری از قنات زارچ

قنات زارچ پس از روستای فهرج، از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه می‌گذرد و به شهر یزد وارد می‌شود. سپس با عبور از محله‌های مختلف یزد، به سمت روستای زارچ جریان پیدا می‌کند.

پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع یزد روی این قنات احداث شده است. چند چاه عمودی یا «میله» حفر شده در مسیر این قنات، در محدوده مسجد قرار گرفته تا آب مورد نیاز آن را تامین کنند.

چاه‌های قنات از بالا

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد قنات زارچ، حفر میله‌ها با سطح مقطع مربعی است، در حالی که چاه‌های فرعی سایر قنات‌ها معمولا با سطح مقطع دایره یا بیضی حفر شده‌اند. این شیوه حفر چاه در زمان زرتشتیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

قنات زارچ سه شاخه اصلی دارد: شور، شیرین و ابراهیم خویدکی که از بین آن‌ها، فقط شاخه شور در حال حاضر جریان دارد. این شاخه با 72 کیلومتر طول، از مسجد جامع یزد نیز عبور می‌کند. در مجموع 2115 حلقه چاه در مسیر این قنات حفر شده، عمق مادرچاه (چاه اصلی که سرچشمه جریان یافتن آب قنات است) به 85 متر می‌رسد و حدود 800 خانوار که به کشاورزی مشغولند در آب آن سهم دارند. این قنات در زمان فعالیت کامل خود نزدیک 25 هکتار از باغ‌های یزد شامل باغ‌های انار، انگور، انجیر، سیب، پسته و هلو و حدود 400 هکتار از اراضی این شهر را آبیاری می‌کرد.

آبدهی شاخه شور قنات زارچ، در قسمت‌های مختلف متفاوت است. برای مثال در قسمت بالادست که فشار آب بیشتر است، آبدهی به 60 لیتر بر ثانیه می‌رسد و در مظهر قنات (آخرین محل خروج آب) حدود 28 لیتر بر ثانیه است. میزان آبدهی قنات در دوره‌های خشکسالی کاهش پیدا می‌کند و در زمان بارندگی‌های فصلی، بیشتر می‌شود. همان طور که از نام این شاخه بر می‌آید، مزه آب این شاخه تا حدی شور است که دلیل آن احداث مادرچاه آن در منطقه آب شور است.

شیوه تقسیم آب قنات زارچ

برای ساماندهی و توزیع آب قنات‌ها، معمولا در هر منطقه شوراهایی با حضور معتمدین محلی تشکیل می‌شد. امروزه برای مدیریت اندک قنات‌های باقیمانده چنین شوراهایی تشکیل می‌شود. معمولا شورا پنج عضو دارد که مالکان و بهره‌برداران قنات را نمایندگی می‌کنند. یک نفر از بین آن‌ها، به عنوان نماینده تام‌الاختیار انتخاب می‌شود و به مدت یک سال، رابط بین کشاورزان و ادارات است. از بین پنج نفر، دو نفر برای یک سال به عنوان میراب برگزیده می‌شوند. یکی از آنان وظیفه دارد در محل سرچشمه فعالیت کند. نفر دیگر نیز در محل توده قنات زارچ (قسمت انتهایی) به فعالیت قنات نظارت می‌کند.

هر میراب وظیفه دارد با توجه به دفاتری که برای تعیین مقدار حقابه‌های کشاورزان وجود دارد، نوبت آبیاری آنان را مشخص کند. دستمزد میراب‌ها را کشاورزان، متناسب با سهم خود از آب می‌پردازند. رسم بر این است که هر 15 روز یک بار، هر میراب معادل یک جرعه آب (معادل 11 دقیقه) پاداش می‌گیرد.

تغییرات قنات زارچ در طول زمان

تا چند سال پیش آبدهی قنات زارچ به بیش از 150 لیتر بر ثانیه می‌رسید، ولی در سال‌های اخیر به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، آبدهی قنات زارچ به شدت کاهش یافته و دو انشعاب از سه انشعاب آن خشک شده است. در برخی نقاط نیز به دلیل گسترش محدوده شهری و ساختمان‌سازی‌های گسترده، سقف و دیواره‌های قنات فرو ریخته است. ورود فاضلاب شهری به تونل انتقال آب قنات، معضل دیگری است که برای آن به وجود آمده است. برنامه مدیریتی میراث جهانی که برای این اثر تاریخی در نظر گرفته شده برخی از عوامل آسیب‌رسان را کنترل کرده و اگر به درستی عمل شود، این قنات به حیات خود ادامه خواهد داد.

دهانه قنات زارچ- روستای زارچ

ثبت ملی و جهانی قنات زارچ

قنات زارچ در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) به عنوان اثر ملی ثبت شد. این قنات در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) به همراه 10 قنات دیگر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

بازدید از قنات زارچ

در حال حاضر قنات زارچ به عنوان یکی از آثار تاریخی و فرهنگی یزد، در معرض دید علاقمندان قرار دارد. یکی از ورودی‌های این قنات در خیابان سید‌ گلرخ محله کوشک نو، محلی است که برای بازدید اختصاص پیدا کرده است.

اطلاعات

نام	قنات زارچ یزد، فناوری باستانی انتقال آب در کویر مرکزی ایران
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی