بازدید از بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در مجموعه گنبد سلطانیه

شاید تشبیه یک جاذبه گردشگری یا بنای قدیمی به آثاری که برای جهانیان شناخته‌شده‌تر هستند، بتواند راهنمای خوبی برای آشنایی با آن باشد؛ خصوصا برای گردشگرانی که در یک کشور دیگر حضور می‌یابند و احتمالا نسبت به فرهنگ، تاریخ، جامعه و آثار تاریخی مقصد خود اطلاعات کمتری دارند... اما این کار به این آسانی‌ها نیست، زیرا بسیاری از جاذبه‌های تاریخی مثل و مانندی در جهان ندارند! «گنبد سلطانیه» نیز با وجود آن که به خاطر ارتفاعش با گنبد کلیسای سانتاماریای فلورانس و گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول مقایسه می‌شود، از ویژگی‌هایی برخوردار است که مشابه آن در هیچ جای دنیا دیده نمی‌شود. این گنبد دیدنی معروف‌ترین اثر به جا مانده از شهر قدیمی سلطانیه است و در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

تاریخچه گنبد سلطانیه
برخی کاوش‌ها نشان می‌دهد پیشینه سکونت انسانی در منطقه سلطانیه به هزاره نخست پیش از میلاد باز می‌گردد. با این حال، این ارغون‌شاه، چهارمین پادشاه ایلخانی بود که در اواخر قرن سیزدهم میلادی، به این منطقه به خاطر قرار گرفتن در میانه راه مرو و مراغه به عنوان دو پایگاه اصلی حکومت ایلخانان، توجه کرد و آن را توسعه داد. ایلخانان از 1256 تا 1356 میلادی بر ایران حکم راندند. سلطانیه با برخورداری از چراگاه‌ها و کشتزارهای وسیع، محلی مناسب برای استقرار ارتش و مقرهای حکومتی بود. ارغون‌شاه یک اقامتگاه تابستانی در این منطقه بنا کرد. پس از وی سلطان محمد خدابنده و سلطان ابوسعید نیز در آبادانی سلطانیه کوشیدند، ولی غازان‌خان از توسعه سلطانیه منصرف شد و تمرکز خود را بر تبریز نهاد و موجبات رکود شهر را فراهم آورد. گسترش سلطانیه آن را به یکی از پررونق‌ترین شهرهای ایران تبدیل کرد. این شهر تا دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) نیز یکی از توقف‌گاه‌های کاروان‌ها بود. به خاطر ترددهای زیاد، چند کاروانسرا در اطراف منطقه بنا شده بود.
سلطان محمد خدابنده معروف به الجایتو، مهم‌ترین نقش را در رونق سلطانیه ایفا کرد. وی هشتمین پادشاه ایلخانان بود و از 1304 تا 1316 میلادی (703 تا 716 هجری قمری) بر ایران حکومت کرد. الجایتو مادری مسیحی داشت و در ابتدای عمرش پیرو آیین مسیح بود، ولی پس از مدتی به اسلام گروید. گنبد سلطانیه که امروز معروف‌ترین اثر این شهر قدیمی شمرده می‌شود، مرکز ارگ حکومتی آن بود. گرداگرد ارگ دیواری سترگ با ارتفاع 12 متر بنا شده بود. ضخامت دیوار به اندازه‌ای بود که چهار سوار می‌توانستند در کنار هم از روی آن بگذرند! در بیرون از دیوار یک خندق نیز حفر شده بود تا استحکامات دفاعی ارگ را تقویت کند.
برخی درباره دلیل ساخت آرامگاه سلطانیه، به علاقه الجایتو به ائمه شیعه اشاره کرده‌اند. گفته می‌شود الجایتو قصد داشت با ایجاد یک مقبره عظیم، باقیمانده پیکر امام علی و امام حسین را به آن منتقل کند، ولی مخالفت علمای شیعه و حرمت نبش قبر در اسلام، وی را از این کار باز داشت. با این حال او با ایجاد تغییراتی در نقشه بنا، به ساخت آن همت گمارد و دستور داد پس از مرگش، پیکر او را در سردابه بنا دفن کنند. فضل‌الله همدانی، وزیر مشهور دربار ایلخانان طراحی بنا را عهده‌دار شد. «سید علی شاه» نیز به عنوان معمار، سه هزار کارگر در اختیار گرفت و در طول 10 سال بنای گنبد سلطانیه را به پایان رساند. آجرکاری این بنای زیبا به تنهایی سه سال زمان به خود اختصاص داده است.

معماری گنبد و آرامگاه سلطانیه
در دوره ایلخانان بناهای بلندمرتبه زیادی ساخته شد. بسیاری از این بناها امروز نیز پابرجاست و می‌توان نمونه‌هایی را در شهرهایی مانند مراغه مشاهده کرد. با این حال هیچ بنایی همچون گنبد سلطانیه نمی‌تواند چیره‌دستی معماران عصر ایلخانی را به نمایش بگذارد. گنبد سلطانیه سومین گنبد مرتفع جهان و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان است. همین ویژگی‌ها کافی است تا نشان دهد معماری و علوم وابسته به آن، از جمله ریاضیات، در ایران آن دوره تا چه حد پیشرفت کرده بود. در اطراف آرامگاه سلطانیه بناهای دیگری نیز ساخته شده بود که به مرور از میان رفته است. بنای آرامگاه سلطانیه از آجر و ساروج ساخته شده است. انواع تزئینات، از آجرکاری، گچ‌کاری، کتیبه، کاشی‌کاری و نقاشی در داخل بنا قابل تشخیص است. بخش زیادی از تزئینات داخل بنا دچار آسیب شده است، با این حال هنوز هم بازدید از بنای سلطانیه حیرت همگان را به دنبال می‌آورد. پلان بنا مستطیلی است و چند بخش اصلی را می‌توان در آن برشمرد:
گنبدخانه
این بخش هشت‌ضلعی است و در هر ضلع، یک ورودی دارد. این هشت در، نمادی از هشت در بهشت هستند. در گنبدخانه می‌توان زیباترین تزئینات موجود در معماری دوره ایلخانی را مشاهده کرد. در بخش بالایی ساختمان، در هر ضلع سه اتاق وجود دارد که در هر کدام پنجره‌ای رو به بیرون تعبیه شده است. سقف اتاق‌ها تزئیناتی از گچ‌بری و آجرهای رنگی دارد. پلکانی از طبقه هم‌کف به این اتاق‌ها راه دارد. محرابی بزرگ با طاقی بلند در طبقه اول دیده می‌شود که آیات قرآن به صورت برجسته بر آن نقش بسته است. فرش شدن سطح بنا با سنگ‌های مرمر سفید و شفاف، جلوه آن را بسیار زیبا کرده است.
گنبد 48.5 متر ارتفاع و نزدیک 25.5 متر قطر دارد. وزن چنین گنبد عظیمی 200 تن براورد می‌شود. برای تحمل چنین وزن زیادی، بخش‌های مختلف سازه با تیرهای چوبی دندنه‌دار در هم چفت شده‌اند. برای این کار از چوب کاج استفاده شده است. پی بنا حداکثر 90 سانتی‌متر در زمین فرو رفته است، با این حال گنبد سلطانیه در طول چندین قرن، ده‌ها زمین لرزه ویرانگر به خود دیده و کماکان پابرجاست.
تربت خانه
این بخش بنا به قسمت جنوبی گنبدخانه چسبیده است. احتمال می‌رود تربت‌خانه پس از تکمیل گنبد ساخته شده باشد. بر اساس نقلی تاریخی پس از آن که الجایتو از انتقال پیکر امامان ناامید شد، تصمیم گرفت با استفاده از خاک مزار آنان تربت‌خانه را بنا کند. بر قسمت‌های مختلف این بخش با استفاده از خاک مزار امام حسین چند سوره قرآن مجید با خط ثلث و کوفی نوشته شده است. تربت‌خانه را با کاشی‌هایی طلایی آراسته‌اند. در گذشته این بخش یک در بزرگ از جنس مس و طلا داشته است، ولی امروز اثری از آن دیده نمی‌شود.
سردابه
در زیر تربت‌خانه محوطه‌ای قرار دارد که سردابه خوانده می‌شود. ایلخانان اموات خود را در سردابه‌ها به خاک می‌سپردند. با وجود آن که در این بخش اثری از قبر نیست، برخی معتقدند شماری از بزرگان ایلخانی، از جمله سلطان محمد خدابنده در این جا دفن هستند. در سردابه دالان‌هایی تو در تو ساخته شده است.

مناره‌های گنبد سلطانیه
در گوشه‌های بنای هشت‌گوش گنبد سلطانیه، مناره‌هایی ساخته شده است. این مناره‌ها گنبد را در بر گرفته‌اند و با وجود آن که تزئینات چندانی بر آن‌ها دیده نمی‌شود، به خوبی با گنبد کبود مجموعه هماهنگ هستند. هر چند مناره‌ها محلی برای اذان گفتن، جار زدن و دیده‌بانی بود، ولی این مناره‌ها ماموریت دیگری بر عهده داشتند: از آن جا که وزن گنبد بسیار زیاد بود، امکان رانش آن وجود داشت، به همین دلیل مناره‌ها ساخته شدند تا از فروریختن گنبد جلوگیری شود. در طول صدها سال بخش زیادی از مناره‌ها فروریخته، ولی آن‌ها به خوبی ماموریت‌شان را به انجام رسانده‌اند و از متلاشی‌شدن گنبد جلوگیری کرده‌اند.

گنبد سلطانیه در کجا قرار دارد؟
شهر باستانی و آرامگاه سلطانیه که بیشتر به نام «گنبد سلطانیه» شناخته می‌شود، در 40 کیلومتری غرب زنجان واقع است. جاده زنجان به قزوین، از نزدیکی این محوطه تاریخی عبور می‌کند.

ثبت ملی و جهانی گنبد سلطانیه
«سلطانیه» در سال 1932 میلادی (1310 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همچنین ثبت این محوطه در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) صورت گرفت. سلطانیه هفتمین اثر ایران بود که در این فهرست به ثبت رسید.