کاروانسرای دیر گچین و پیشینه 1700 ساله آن

کاروانسراها در گذشته مهم‌ترین سازه‌های بین راهی برای اسکان و برقراری امنیت مسیرها در ایران بودند. امروز کاروانسراها کاربری گذشته را ندارند ولی می‌توان با حضور در آن‌ها، هیاهویی را که صدها سال در آن‌ها جریان داشته است، تصور کرد! «دیر گچین» از جمله کاروانسراهای ایرانی است که به عنوان یکی از آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو شناخته می‌شود.

کاروانسرای دیر گچین در کجا قرار دارد؟
این کاروانسرا در کیلومتر 70 بزرگراه قم به گرمسار، در نزدیکی روستایی به نام «علی‌آباد» واقع شده است. فاصله کاروانسرا از شهر قم 80 کیلومتر و از شهر ورامین 35 کیلومتر است. کاروانسرا در مسیری تاریخی قرار دارد که شهرهای ری و قم را به هم متصل می‌کرد. قرار گرفتن کاروانسرای دیر گچین در پارک ملی کویر بر اهمیت آن می‌افزاید. این منطقه یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران است که وسعت آن به حدود 6700 کیلومتر مربع می‌رسد. این پارک در گذشته گونه‌های فراوانی را در خود جای داده بود و از سوی جانورشناسان به «آفریقای کوچک» مشهور بود، ولی امروز به دلایل مختلف، از جمله خشکسالی‌های پی در پی، از تنوع زیستی آن کاسته شده است، با این حال هنوز هم گونه‌های زیادی از جانوران و گیاهان کویرزی ایران در آن یافت می‌شوند. این پارک یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره ایران نیز به شمار می‌آید.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای دیر گچین
کارشناسان معتقدند کاروانسرای دیر گچین از پیشینه‌ای بیش از 17 قرن برخوردار است. به عقیده آنان پیدا شدن آجرهایی در ساختار طاق‌ها، گنبدها و برج‌های نگهبانی نیم‌بیضی کاروانسرا، قدمت آن را به دوره حکومت اردشیر ساسانی (سلطنت از 224 تا 242 میلادی) می‌رساند. در دوره سلجوقیان (قرن یازدهم میلادی) کاروانسرا به شکل کلی مرمت شده است. در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) که توجه به امنیت راه‌ها و افزایش رونق تجارت بیشتر شده بود، این کاروانسرا نیز اهمیت بیشتری به خود گرفت. در این دوره عملیاتی اساسی برای مرمت بنا انجام و دیوارهایی در بیرون و داخل بنا احداث شد. استفاده از آجر‌هایی سفیدرنگ و به کار گیری فن آجرچینی زیگزاگی از یادگارهای این دوره است. بعدها در دوره قاجار (قرن نوزدهم) هم مرمت‌هایی روی بنا انجام شد که بیشتر به فضاهای بیرونی آن اختصاص داشت. بدین ترتیب کارشناسان روند ساخت و بازسازی بنا را به چهار دوره ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجاری تقسیم می‌کنند.
کاروانسرا را به خاطر وجود یک گنبد از جنس گچ، «دیر گچین» نامیده‌اند. البته این بنا را به نام‌های دیگری نیز خوانده‌اند، از جمله «اردشیر»، «دیرالجص» و «دیر کاج». این کاروانسرا را از نظر وسعت، یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایرانی می‌دانند. همین ویژگی از اهمیت خاص دیر گچین و قرار داشتن آن در مسیری پرتردد حکایت دارد.

معماری کاروانسرای دیر گچین
بنا مربعی شکل است و ابعاد آن حدود 109 در 108 متر است. کل مساحت کاروانسرا به حدود 12 هزار متر مربع می‌رسد. چند برج دیده‌بانی، حیاط بزرگ، ورودی و هشتی، ایوان، چندین اتاق و حجره و دکان‌هایی برای خرید و فروش کالا، اصلی‌ترین بخش‌های کاروانسرا را تشکیل می‌دهد. در نزدیکی کاروانسرا آتشکده، آب‌انبار و یک قبرستان نیز وجود دارد. در اصلی کاروانسرا در جنوب غربی آن ساخته شده است تا دسترسی بهتری به مسیری که کاروانیان از آن تردد می‌کردند فراهم شود. 36 اتاق در بنا ساخته شده که در هر سمت، هشت یا 10 اتاق جای گرفته است. اتاق‌ها مربعی‌شکل هستند و تنها یک در ورودی دارند. در هر اتاق چند تاقچه تعبیه شده که بالای آن‌ها قوس‌هایی تزئینی دیده می‌شود. جلوی اتاق‌ها ایوانی ساخته‌اند که از حیاط حدود یک متر بالاتر است. در گوشه شمال شرقی کاروانسرا یک اتاق قرار دارد که آن را «شاه‌نشین» می‌گویند. این اتاق مخصوص، در اختیار مهمانان ویژه قرار می‌گرفت.


 نمایی از فضای داخلی کاروانسرای دیر گچین
در میانه حیاط بزرگ مرکزی یک حوض ساخته شده است. در جنوب شرق بنا و در کنار ورودی، یک مسجد با نزدیک 300 متر مربع مساحت قرار دارد. کارشناسان با بررسی این مسجد به این نتیجه رسیده‌اند که علی‌رغم ساخت گنبد و محراب آن در دوره سلجوقیان، بنای اصلی مسجد در اوایل ورود اسلام به ایران (قرن هفتم میلادی) ساخته شده است. جالب این که این کاروانسرا به یک حمام عمومی هم مجهز بوده است. این حمام در جنوب غربی کاروانسرا واقع است. دو چاه آب موجود در کاروانسرا آب مورد نیاز حمام را تامین می‌کرد و فاضلاب حمام به یک چاه مخصوص ریخته می‌شد. آسیابی در حاشیه شمال غربی کاروانسرا وجود داشت که با نیروی چارپایان کار می‌کرد. وجود این آسیاب با توجه به فاصله زیاد کاروانسرا از مراکز سکونت انسانی، نیاز آن به آرد را تامین می‌کرد. در کاروانسرا فضاهایی برای نگهداری چارپایان نیز تدارک دیده شده است. این فضاها در پشت حجره‌ها و اتاق‌های اقامتی واقع است و نورگیرهای متعددی دارد. ورودی‌ها، برج‌ها و دیوارهای کاروانسرا طوری ساخته شده که امنیت بنا را بالاتر ببرد. ضخامت دیوارهای خارجی در برخی جاها به سه متر می‌رسد و قسمت بالایی دیوارها کنگره‌دار هستند تا در هنگام تهاجم‌های احتمالی، نگهبانان در پناه آن سنگر بگیرند. در کنار دروازه جنوبی اتاقک‌هایی قرار دارد که احتمالا نگهبانان در آن استقرار پیدا می‌کردند.
ثبت ملی و جهانی کاروانسرای دیر گچین
کاروانسرای دیر گچین در سال 2003 میلادی در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. این اثر در سال 2023 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.