مدرسه ضیائیه یزد، مدرسه‌ای 800 ساله با تاریخی پر فراز و نشیب

محله فهادان، یکی از محله‌های قدیمی شهر یزد به شمار می‌رود که بناهای تاریخی زیادی در آن وجود دارد. این محله را هسته اولیه شکل‌گیری شهر یزد می‌دانند. مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر، یکی از همین بناهای تاریخی است که فردی به نام ضیاءالدین حسین رضی آن را بنا نهاده است. بر اساس نقلی که در میان مردم یزد گفته می‌شود، وی یک عارف معروف بود و در طول حیات خویش شاگردان فراوانی را تربیت کرد. این مدرسه در کنار برخی بناهای قدیمی شهر یزد، از جمله بقعه دوازده امام، مسجد جامع یزد، خانه عرب‌زاده و موزه سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده قرار گرفته است. از میان این آثار، بقعه 12 امام یزد قدیمی‌تر است.

تاریخچه مدرسه ضیائیه

ساخت مدرسه به دوره حکومت آل مظفر و ایلخانان بر می‌گردد. این بنا در سال 1427 میلادی (806 خورشیدی) ساخته شده و پس از وفات ضیاءالدین، بانی بنا، مجدالدین حسن و شرف‌الدین، دو پسرش، آن را در سال 1499 میلادی (878 خورشیدی) تکمیل کرده‌اند. این ساختمان از ابتدا به عنوان یک مدرسه ساخته شده است. بدین ترتیب مدرسه ضیائیه یک مدرسه قدیمی ایرانی به حساب می‌آید که معماری آن متناسب با نیازهای نظام آموزشی دوران خود، به وجود آمده است. دلیل نامیدن این مدرسه به عنوان «زندان اسکندر» یا «زندان هارون‌الرشید» وجود یک زیرزمین تاریک در این بناست که دسترسی به آن تنها از طریق یک راه‌پله ممکن است و اگر این راه‌پله بسته شود، راه ورود و خروج آن مانند زندان بسته می‌شود. ممکن است تنبیه دانش‌آموزان با حبس در این زیرزمین دلیلی باشد که آن را به عنوان «زندان» نامیده‌اند.

بادگیر مدرسه ضیائیه

روایتی نیز در بین مردم یزد وجود دارد که بر اساس آن، اسکندر پس از حمله به ایران در «کثه» که نام قدیمی ناحیه مرکزی یزد است، دژی برای نگهداری زندانیان و بازماندگان حکومت قبل تاسیس کرد. این دژ به زندان اسکندر معروف شد و بعدها مدرسه ضیائیه با تغییراتی، در همان بنا به وجود آمد. البته در هیچ یک از اسناد تاریخی شاهدی مبنی بر عبور اسکندر از مناطق اطراف شهر یزد مشاهده نشده و این نقل، تنها در بین عوام طرفدار دارد. با این حال می‌توان پذیرفت که با توجه به محل راهبردی قرارگیری شهر یزد که استقرار نیروهای یونانی در آن را توجیه‌پذیر می‌کند، ممکن است از این منطقه به عنوان اردوگاهی برای سربازان اسکندر استفاده شده باشد.

معماری مدرسه ضیائیه

این بنا به سبک چهار ایوانه ساخته شده و حیاطی در مرکز آن وجود دارد. سبک کلی ساخت بنا را می‌توان شیوه «آذری» دانست که در دوره ایلخانی رواج داشت و به عنوان شیوه ایرانی‌مغولی هم شناخته می‌شود.

گنبدخانه، بادگیر، حیاط مرکزی، دو حیاط در دو طرف ساختمان به همراه چند اتاقک کوچک، اجزای مختلف ساختمان را تشکیل می‌دهد. عمق سرداب موجود در ساختمان، هفت متر است و ارتفاع گنبد تماما خشتی مجموعه، به 18 متر می‌رسد. گنبدخانه (فضای زیر گنبد) پس از بیش از 800 سال آسیب‌های زیادی دیده است.

گنبد مدرسه ضیائیه

یک چاه در بخش مرکزی حیاط واقع شده که به سرداب متصل می‌شود. این چاه نزدیک چهار متر قطر دارد و پایابی محسوب می‌شود که در روزهای گرم تابستان، برای در امان ماندن از گرما مورد استفاده قرار می‌گرفت. این پایاب دسترسی به آب قنات اله‌آباد را میسر می‌کرد. با این حال عده‌ای این مکان را یک سیاه‌چال می‌دانند.

مراحل ساخت مدرسه ضیائیه

بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، احتمالا این مدرسه در دو مرحله ساخته شده باشد:

• در مرحله اول گنبدخانه قدیمی همزمان با حمله مغول (1219 م.) بنا شده و هدف از آن، ایجاد یک آرامگاه بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد از ابتدا ساخت یک مدرسه مدنظر سازندگان نبوده است.

• در مرحله دوم که حدود 200 سال بعد اتفاق افتاده، فردی که از نوادگان سازنده گنبد بوده، مدرسه‌ای در آن جا بنیان کرده است.

مرمت‌های انجام‌شده روی مدرسه ضیائیه

استفاده از خشت و گل به عنوان تنها مصالح به کار رفته در ساخت بنا، موجب شده در طول سال‌های مختلف، صدماتی به بخش‌های مختلف آن وارد شود. در اواخر دهه 1980 میلادی مرمت‌هایی روی گنبدخانه و ایوان مدرسه انجام شده است. چنین مرمت‌هایی در کنار مراقبت‌های دوره‌ای، مدرسه ضیائیه را از نابودی کامل در امان نگه داشته است. اصلی‌ترین عملیاتی که برای مرمت بنا انجام شده، مربوط است به درهای چوبی بنا که به خاطر هجوم موریانه‌ها به صورت کامل از بین رفته بود. این درها با گره‌چینی‌های چوبی تزئین شده است.

ثبت ملی مدرسه ضیائیه یزد

مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر در سال 1968 میلادی (1347 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

اطلاعات

نام	مدرسه ضیائیه یزد، مدرسه‌ای 800 ساله با تاریخی پر فراز و نشیب
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی
ثبت	ملی