قنات بلده فردوس و نقش اجتماعی آن

در سرزمین ایران که جزء مناطق خشک و کم‌آب جهان دسته‌بندی می‌شود، دستیابی به منابع آبی یکی از چالش‌های دیرینه است. برای حل این چالش، ایرانی‌ها فناوری قنات را ابداع کرده‌اند که عبارت است از حفر کانالی زیرزمینی برای انتقال آب به شهرها و روستاها. قنات‌ها در طول تاریخ حیات را به ایران تزریق کردند و موجب شدند در دل کویر، مزارع و باغ‌هایی سرسبز شکل گیرند. با این حال اثرات و کارکردهای قنات به این موضوعات منحصر نیست، بلکه قنات در بسیاری از جوامع ایرانی به عنوان یک عنصر اجتماعی و فرهنگی جا باز کرده و معروف شده است. چنین جایگاهی را می‌توان در «قنات بلده» به بهترین نحو مشاهده کرد. این قنات در شرق ایران، در شهر فردوس استان خراسان جنوبی قرار دارد.

ویژگی‌ها و تاریخچه قنات بلده

قنات بلده را باید مجموعه‌ای از 14 رشته قنات و دو چشمه دانست که در ادامه مسیر خود به دو نهر آب تبدیل می‌شوند. اکنون پس از صدها سال، هنوز هم این قنات اراضی و باغات پسته، انار، زعفران و گندم را در پایین‌دست سیراب می‌کند. کارشناسان با دلالت بر برخی اسناد قدیمی، شمار رشته‌های این قنات را تا 27 رشته ذکر می‌کنند. پیشینه این قنات را به عهد ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) مرتبط می‌دانند. در دوره‌های بعد برای استفاده هر چه بیشتر از آب قنات، آسیاب‌هایی در مسیر آن به وجود آمد. شمار این آسیاب‌ها در دوره‌ای به 14 باب نیز رسیده است.

در طول مسیر جوی‌های قنات درختانی کهنسال به چشم می‌خورند

قنات بلده پس از پیمودن حدود ۳۵ کیلومتر، باغستان علیا، باغستان سفلا و شهر اسلامیه را سیراب می‌کند و در نهایت به فردوس می‌رسد. در گذشته، اهالی منطقه برای تقسیم آب نظامی ویژه ایجاد کرده بودند که در آن ابزارهای خاصی برای زمان‌سنجی به کار می‌رفت. امروزه اگرچه این ابزارهای قدیمی جای خود را به ساعت‌های جدید داده‌اند و میزان بهره‌برداری از آب به دقیقه محاسبه می‌شود، اما اصطلاحات کهن همچون «فنجان» (معادل سه دقیقه) همچنان در نظام آبی قنات بلده فردوس کاربرد دارند.

بر اساس رسمی قدیمی، بخش قابل توجهی از عواید قنات به صورت عام‌المنفعه میان چهار گروه از مردم تقسیم می‌شود. منشأ این سنت به دوران شاه عباس صفوی (سلطنت ۱۵۸۷–۱۶۲۹ میلادی) بازمی‌گردد. روایت است او در آخرین سفری که با پای پیاده عازم حرم حضرت امام رضا بود، هنگام عبور از شهر تون (نام قدیم فردوس) با استقبال مردم روبه‌رو شد. در این دیدار، فردی به نام «میر تونی» از شاه خواست بخشی از درآمد قنات به امور عام‌المنفعه اختصاص یابد. شاه این پیشنهاد را پذیرفت و سندی برای آن تنظیم کرد. طبق این سند، عواید قنات میان چهار طبقه سادات، علما، فقرا و صلحا تقسیم می‌شود. سند یادشده بر پوست آهو نوشته شده و هنوز نزد نوادگان میر تونی، که اکنون مدیر موقوفه صفوی به شمار می‌آیند، نگهداری می‌شود.

یکی از میله‌چاه‌های قنات بلده فردوس

شکل‌گیری نظام تقسیم آب قنات را به میر تونی نسبت می‌دهند. همچنین گفته می‌شود «شیخ بهایی»، دانشمند و معمار برجسته عصر صفوی، به درخواست او محاسبات و طراحی‌های لازم برای تقسیم آب را انجام داده است. او با بازطراحی مسیر قنات، جریان آب را تندتر و گل‌آلودتر کرد تا هم تبخیر آن کاهش یابد و هم زمین‌ها حاصلخیزتر شوند. در طول جوی اصلی نیز درختان بسیاری کاشته شد تا هم سایه آن‌ها سطح آب را خنک نگه دارد و هم رطوبت زمین صرف تغذیه درختان شود. ابتکار دیگر شیخ بهایی تقسیم دقیق آب قنات به دو بخش مساوی بود که نظامی منسجم و کارآمد برای بهره‌برداری از آن به وجود آورد.

قنات بلده فردوس یک مجموعه قنات متشکل از چند رشته است

ثبت ملی و جهانی قنات بلده

این قنات یکی از 11 قنات ایرانی بود که در ژوئیه 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو به میزبانی استانبول، به ثبت جهانی رسید. ثبت ملی این قنات نیز در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) صورت گرفت.