قلعه حاجی‌خان اسفندآباد، قلعه‌ای خشتی با دیوارهایی به ضخامت 2.5 متر

در روستای اسفندآباد شهر ابرکوه، قلعه‌ای وجود دارد که قدمت آن به دوران قاجار (قرن هجدهم) بر می‌گردد. این بنا که به نام قلعه حاجی‌خان اسفندآباد مشهور است، روی بقایای قلعه‌ای قدیمی‌تر احداث شده است.

روستای اسفندآباد

اسفندآباد یکی از روستاهای شهرستان ابرکوه به شمار می‌رود. به گفته کارشناسان احتمالا قدمت این روستا به بیش از سه هزار سال پیش بر می‌گردد. این روستا در دشتی هموار واقع شده که شیبی ملایم به شرق دارد. آب و هوای اسفندآباد گرم و خشک است و مثل دیگر شهرها و روستاهایی که در مناطق گرم و خشک کویر مرکزی ایران بنا شده‌اند، عمده مصالح به کار رفته در ساختمان‌ها، خشت و گل است. به خاطر قرار گرفتن روستا در زمینی هموار، موانعی طبیعی که بتواند آن را از خطرات احتمالی نظیر حمله اشرار در امان نگه دارد، در دسترس نبوده است. از این رو قلعه‌هایی ایجاد کرده‌اند که از میان همه، قلعه حاجی‌خان بزرگ‌تر، سالم‌تر و زیباتر است.

تاریخچه روستای اسفندآباد

بر اساس متون تاریخی اسفندآباد در گذشته به اسفندار مشهور بود و یکی از روستاهای بزرگ 12گانه منطقه به شمار می‌آمد. پیش‌تر در تقسیمات کشوری، این روستا جزئی از استان اصفهان بود، ولی امروز در شهرستان ابرکوه یزد قرار دارد. به نظر می‌رسد قدمت روستا نسبت به شهر تاریخی ابرکوه، بیشتر باشد. این روستا در گذشته در مسیر راه ابریشم قرار داشته است. به همین خاطر سلاطین در زمان لشکرکشی از آن عبور می‌کردند. جاده اصلی ابریشم از بین کوه‌های سفید و غلات‌کوه در 12 کیلومتری جنوب اسفندآباد عبور می‌کرد و در بین مردم این روستا، به «راه شتر» معروف بود.

اسفندآباد در کجا قرار دارد؟

فاصله اسفندآباد تا شهر یزد حدود 170 کیلومتر و تا شهر ابرکوه 30 کیلومتر است. ارتفاع این روستا از سطح دریا 1472 متر است و جمعیت فعلی آن بیش از 1500 نفر تخمین زده می‌شود. روستا در غرب کویر ابرکوه قرار گرفته است و راه دسترسی به آن کاملا آسفالت است. اسفندآباد از غرب به رشته‌کوه زاگرس داخلی منتهی می‌شود که دنباله کوه‌های اقلید به شمار می‌رود. از طرف شرق نیز کویر هرات و مروست مرز روستا را مشخص می‌کند.

آب و هوای اسفندآباد

اسفندآباد آب و هوایی گرم و خشک دارد و اختلاف دمای شب و روز و کمی بارش، از ویژگی‌های اقلیم آن است. زمستان‌های این روستا معتدل و تابستان‌ها گرم و بسیار خشک است. در زمستان دما تا منفی 10 درجه و در تابستان تا 43 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. بنابراین بازه دمایی سالانه روستا به 53 درجه سانتی‌گراد بالغ می‌شود. بارش سالانه اسفندآباد حدود 75 میلی‌متر است. بارش‌های اسفندآباد به صورت باران است و به ندرت در آن برف دیده می‌شود. بارندگی نیز اغلب در ماه‌های پایانی زمستان و اوایل بهار رخ می‌دهد. آب مورد نیاز روستا با استفاده از قنات‌هایی تامین می‌شود که سابقه چند هزار ساله دارند. طول مجموع این قنات‌ها در گذشته به 430 کیلومتر می‌رسید.

ویژگی‌های قلعه حاجی‌خان اسفندآباد

قلعه حاجی‌خان به فردی به نام عبدالرضا خان تعلق داشته که به «حاجی‌خان» ملقب بوده است. وجود قنات نصرآباد در کنار این قلعه، امتیازی برای آن محسوب می‌شد. در بالای ورودی جنوبی قلعه، اتاقکی نگهبانی قرار دارد که پاسبان‌ها در آن مستقر می‌شدند. روی اتاقک نگهبانی شیارهایی اریب قرار گرفته که در مواقع لازم، برای تیراندازی کاربرد داشته است. چهار برج نگهبانی نیز در چهار طرف قلعه ساخته شده است. در ساختمان داخلی قلعه حاجی‌خان اسفندآباد سه بخش مجزا وجود داشته است:

• بخش دهقانان که کارگران و کشاورزان در آن حضور داشته‌اند،

• بخش خان‌نشین که برای اقامت حاجی‌خان و خانواده او کاربرد داشته است،

• زیر زمین که زندان قلعه بوده است.

جایگاهی نیز به دور از ساختمان اصلی قلعه ساخته شده که در آن جا چارپایان نگهداری می‌شدند.

دیوارهایی به ارتفاع 10 متر قلعه را محاصره کرده است. ارتفاع برج‌ها 11.5 متر و ارتفاع دیوار‌های اطراف برج‌ها، نزدیک هشت متر است. بلندترین قسمت قلعه حاجی‌خان اسفندآباد اتاقک نگهبانی سردر آن است. ارتفاع این سازه به 13 متر می‌رسد. دیوارهای قلعه ضخامتی حدود 250 سانتی‌متر دارند. متناسب با سبک معماری دوره قاجار، هرچه ارتفاع دیوارها بلندتر می‌شود، ضخامت آن‌ها کاهش می‌یابد.

ثبت ملی قلعه حاجی‌خان اسفندآباد

این قلعه در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) به عنوان اثر ملی در فهرست میراث فرهنگی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	قلعه حاجی‌خان اسفندآباد، قلعه‌ای خشتی با دیوارهایی به ضخامت 2.5 متر
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	ابرکوه
نوع	تاریخی
ثبت	ملی