مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شهر، با شکوهی وصف‌ناشدنی

اگر بخواهید در شهر قدیمی و زیبای شیراز، مجموعه‌ای از «ترین‌ها» را مشخص کنید، جلوی نام قدیمی‌ترین مسجد شهر باید نام «مسجد جامع عتیق» را بنویسید؛ مسجدی که بیش از هزار سال عمر دارد و هنوز با کمال زیبایی و شکوه، از گردشگران و بازدیدکنندگان پذیرایی می‌کند. مسجد عتیق شیراز که آن را مسجد آدینه نیز می‌گویند، در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد.

تاریخچه مسجد عتیق شیراز

ساخت مسجد در سال 265 هجری قمری (872 میلادی) آغاز و در سال 281 هجری قمری (894 میلادی) به پایان رسیده است. بنابراین قدمت این مسجد به دوره صفاریان (861 تا 1002 میلادی) بر می‌گردد. این حکومت بر افغانستان و بخش‌هایی از ایران، تاجیکستان و پاکستان کنونی حکومت می‌کردند. شهر زرنج که در جنوب غربی افغانستان امروز قرار دارد، پایتخت این سلسله بود. یعقوب لیث (سلطنت از 861 تا 879 میلادی)، بنیانگذار این حکومت، ایرانی بود و در سیستان به دنیا آمده بود. مسجد عتیق در زمان عمرو لیث (سلطنت از 879 تا 901 میلادی)، جانشین یعقوب لیث تکمیل شده است.

بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، این مسجد روی بقایای عبادتگاهی قدیمی که به احتمال زیاد یک آتشکده‌ بوده، بنا شده است. ساخت مسجد به جای بناهایی که پیش از ورود اسلام به ایران به عنوان آتشکده و عبادتگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت، در قرون اولیه اسلامی، متداول بوده است. اثر بنای قدیمی که مسجد روی آن بنا شده، در معماری امروز آن مشاهده می‌شود.

در طول عمر هزار ساله مسجد، حکومت‌های مختلف آن را مورد مرمت قرار داده‌اند. از جمله مهم‌ترین عملیات‌هایی که برای مرمت این مسجد صورت گرفته، از سوی اتابکان فارس در قرن ششم هجری قمری (قرن دوازدهم میلادی) بوده است. پس از آن یک بار دیگر در سال‌های اولیه قرن نهم هجری (قرن پانزدهم میلادی)، در زمان حکومت سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ تیموری که حاکم فارس شده بود، عملیاتی برای مرمت بنا انجام شد. در دوره صفوی (1501 تا 1736 میلادی) نیز چند عملیات مرمت صورت گرفت، ولی آخرین عملیات قابل توجه برای مرمت بنا به 1936 میلادی بر می‌گردد.

در سفرنامه‌های متعددی که قدیمی‌ترین آن‌ها به قرن دهم و یازدهم میلادی بر می‌گردد، توصیفات بی‌نظیری از این مسجد قدیمی ثبت شده است.

معماری مسجد عتیق شیراز

در ضلع شمالی یک ورودی قرار دارد که امروزه به «در 12 امام» معروف است و با کاشی‌کاری و مقرنس، تزئین شده است. یک ایوان و یک شبستان در این قسمت به چشم می‌خورد. طاق‌نمای بلندی معروف به «طاق مروارید» در این قسمت بنا مشاهده می‌شود که دو گلدسته بلند روی آن قرار دارد.

در قسمت شرقی مسجد، شبستانی بزرگ ساخته شده که ورود به آن از پنج در مجزا، ممکن است. این شبستان محرابی سنگی دارد و در شرق طاق مروارید قرار گرفته است. راه پله پشت‌بام در این قسمت قرار دارد. کتیبه‌هایی حاوی آیات قرآن، بخش عمده تزئینات این قسمت را تشکیل می‌دهد.

در غرب مسجد، یک ورودی به سمت حرم شاهچراغ وجود دارد. رواق‌هایی در قالب 10 دهانه در این بخش دیده می‌شود. این بخش به شبستان قدیمی مسجد در جنوب آن، راه دارد. عرض کم و ساختار دو طبقه، ویژگی‌های منحصر به فرد این شبستان است. محراب این شبستان بسیار زیباست و با دو ستون مارپیچی در دو سمت خود و مقرنس‌کاری چشم‌نوازی با کاشی‌های آبی، خودنمایی می‌کند. یک منبر قدیمی با 13 پله در کنار محراب قرار دارد.

عمارت دارالمصحف

در سال 752 هجری قمری (1351 میلادی) به دستور شاه اسحاق اینجو، فرمانروای وقت شیراز، بنایی در میان حیاط مسجد عتیق دایر شده که «دارالمصحف» یا «خدای‌خانه» نام دارد. این محل، برای نگهداری قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفت، حافظان قرآن در آن به تلاوت قران می‌پرداختند و کاتبان به نوشتن آن مشغول بودند. در این بخش از بنا قرآنی سی‌جزئی قرار داشت که به دوره شاه اسماعیل صفوی (سلطنت از 1501 تا 1524 میلادی) مربوط می‌شود و در گوشه هر صفحه آن نام مسجد نوشته شده است. این قرآن به همراه چند قرآن قدیمی دیگر، هم اکنون در موزه پارس شیراز نگهداری می‌شود.

این عمارت به صورت مربعی ساخته شده که در هر گوشه، ستونی مدور و ایوانی قرار دارد. در میانه ایوان نیز اتاقی مشاهده می‌شود. کتیبه این بنا بسیار ارزنده محسوب می‌شود و در آن هنر خطاطی ایرانی به شکلی کامل به نمایش درآمده است.

ثبت ملی مسجد جامع عتیق شیراز

این مسجد در ابتدای سال 1932 میلادی (1310 خورشیدی) به عنوان اثر ملی در فهرست میراث فرهنگی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شهر، با شکوهی وصف‌ناشدنی
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	شیراز
نوع	تاریخی
ثبت	ملی