کاروانسرای شاه‌عباسی صائین، تلاش همه‌جانبه برای مبارزه با سرما

در گذشته که مسیرهای ارتباطی و وسایل نقلیه امروزی وجود نداشت، کاروانسراها نقش مهمی در ایجاد امنیت راه‌ها و ارائه خدمات رفاهی به کاروان‌ها ایفا می‌کردند. در ایران کاروانسراهای متعددی احداث شده که هنوز آثار بسیاری از آن‌ها باقی است. این کاروانسراها از نظر کارکرد مشابه بودند، ولی در آن‌ها از مصالح بومی هر منطقه استفاده می‌شد. این کار علاوه بر کاهش هزینه ساخت، موجب هم‌خوانی بیشتر کاروانسرا با محیط اطراف خود می‌شد. علاوه بر این متناسب با شرایط اقلیمی، شکل و ساختار این سازه‌ها تفاوت پیدا می‌کرد. از این رو می‌توان تفاوت ساخت کاروانسراهای مناطق گرم و خشک با مناطق کوهستانی و سردسیر را به سادگی تشخیص داد. کاروانسراهای مناطق سردسیر همچون «کاروانسرای شاه‌عباسی صائین» که به نام «کاروانسرای سنگی صائین» نیز شناخته می‌شود، فضاهایی کوچک‌تر با دیوارهای قطور و سقف کوتاه دارند در حالی که بیشتر کاروانسراهای مناطق گرم و بیابانی، به شیوه «چهارایوانی»، با حیاطی بزرگ و اتاق‌هایی در اطراف آن، ساخته شده‌اند.

آشنایی با کاروانسرای شاه‌عباسی صائین

از نظر جغرافیایی، کاروانسرای شاه‌عباسی صائین در غرب استان اردبیل، نزدیک مرز این استان با آذربایجان شرقی، در کنار جاده روستای «خانم بالاکندی» و نزدیک جاده ارتباطی اردبیل سراب، در محدوده شهرستان نیّر واقع شده است. فاصله بنا تا شهر نیر حدود 10 کیلومتر است. کاروانسرا را در محلی به نام «گردنه صائین» ساخته‌اند تا امکان دسترسی بهتر کاروان‌ها فراهم باشد. کاروانسرای صائین به خاطر نزدیکی به جاده ابریشم که برای قرن‌ها مهم‌ترین مسیر ارتباطی شرق آسیا با اروپا و شمال آفریقا به شمار می‌رفت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

به خاطر سرمای محیط، کاروانسرای صائین را با سقف کوتاه و فضاهای کوچک ساخته‌اند تا هدررفت گرما به حداقل برسد

شرایط اقلیمی گردنه برف‌گیر صائین موجب شده بنا با ساختاری متراکم ساخته شود. معماران دیوارها و ورودی بنا را به شکلی خاص سامان داده‌اند تا حداقل هدررفت گرمایی اتفاق افتد. از این رو سقف کوتاه‌تر است و عرض و ارتفاع ورودی فضاهای مختلف کاروانسرا در حداقل ممکن ساخته شده است تا بتوان آن را به سادگی مسدود کرد و امکان تبادل هوا را از بین برد. این ویژگی در روزنه‌های سقف بنا نیز دیده می‌شود. مقصود اصلی ساخت این روزنه‌ها تامین نور محیط داخلی است، ولی در سرمای شدید و موقع بوران، آن را مسدود می‌کردند تا فضای داخلی گرم‌تر بماند. حفظ گرما برای سازندگان بنا به اندازه‌ای اهمیت داشته که از ایجاد پنجره نیز چشم‌پوشی کرده‌اند، بدین ترتیب در سراسر بنا تنها دو پنجره به چشم می‌خورد. ورودی‌هایی که به فضایی در میانه کاروانسرا منتهی می‌شود، بزرگ‌تر است، زیرا این فضا به عنوان محل نگهداری چارپایان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

برای ساخت کاروانسرای شاه‌عباسی صائین از سنگ‌های موجود در همان منطقه استفاده شده است. استفاده از این مصالح علاوه بر کاهش هزینه ساخت بنا، مقاومت بنا در برابر نفوذ سرما را بالا می‌برد. در میان سنگ‌ها نیز ملات ساروج کار شده است. برای ساخت ساروج از شن و ماسه، آهک و سفیده تخم مرغ استفاده می‌شد. ساروج را می‌توان به وفور در بناهای قدیمی ایرانی مشاهده کرد. ستون‌های بنا بسیار بزرگ هستند و به شکل غیر موازی ساخته شده‌اند. احتمالا این طراحی برای استفاده از ستون‌ها به عنوان بادشکن بوده است.

تاسیس این کاروانسرا به دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) باز می‌گردد. همان طور که از نام کاروانسرا پیداست، احتمالا آن را به دستور شاه‌عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) ساخته‌اند. در دوره این پادشاه به دلیل رونق تجارت، کاروانسراهای زیادی در سطح ایران ساخته شد و امروز شمار زیادی از آن‌ها در دسترس هستند.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای شاه‌عباسی صائین

کاروانسرا در سال 1983 میلادی (1362 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. ثبت جهانی این بنا نیز به سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) باز می‌گردد. در این سال، در جریان برگزاری چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، نام این کاروانسرا به همراه 53 اثر دیگر در قالب پرونده «کاروانسراهای ایرانی» به ثبت جهانی رسید.