بازاری از دل تاریخ؛ گشت‌وگذاری در بازار تاریخی اراک

اراک، شهری میان کوه و کویر است. این شهر روزگاری «سلطان‌آباد» نام داشت و از دل برنامه‌ریزی شهریِ دوران قاجار (قرن نوزدهم میلادی) قد برافراشت. امروزه اراک یکی از قطب‌های صنعتی و تجاری ایران محسوب می‌شود، ولی در پشت ظاهر صنعتی آن، فرهنگی اصیل و قدیمی نهفته است. مساجد کهن، مدارس تاریخی و کاروانسراهایی که بوی تجارت و سفر می‌دهند، همچنان در گوشه‌گوشه شهر به چشم می‌خورند. از این میان «بازار تاریخی اراک»، قلب تپنده هویت تاریخی و تجاری شهر است. این بازار همزمان با تولد شهر، در دل آن زاده شد. بازاری که زیبایی آن ستودنی است و گنبدهایی دارد که هر صبح نور را از آسمان می‌ربایند و در مغازه‌ها، کنار کالاها می‌نشانند!

آن چه امروز به عنوانبازار تاریخی اراکشناخته می‌شود، مجموعه‌ای از حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبار، گذر و کاروانسراست که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی) ساخته شد. «یوسف‌خان گرجی»، حاکم وقت منطقه، در سال 1228 هجری قمری (1813 میلادی) دستور ساخت این مجموعه را در مرکز «سلطان‌آباد» صادر کرد. سلطان‌آباد در آن زمان قریه‌ای کوچک بود، ولی پس از دهه‌ها، به تدریج گسترش پیدا کرد و بهاراکتبدیل شد؛ شهری که امروز به عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای صنعتی ایران شناخته می‌شود.

تاریخ ساخت بازار را همزمان با ساخت شهر قدیم سلطان‌آباد می‌دانند. این شهر در طول حدود 20 سال مراحل ساخت و ساز خود را طی کرد و بخش‌های مختلف بازار نیز در همین مدت شکل گرفتند. ساخت چنین مجموعه بزرگی از اقتصاد پررونق منطقه در اوایل قرن نوزدهم میلادی خبر می‌دهد. در آن دوران کشاورزی منطقه شرایط مناسبی داشت، علاوه بر این موقعیت جغرافیایی سلطان‌آباد و قرار گرفتن آن در مسیر تهران، موجب می‌شد کاروان‌های تجاری زیادی از آن عبور کنند.

در یک نگاه کلی،تقارنیکی از بارزترین نمودهای معماری در بازار تاریخی اراک است. این مجموعه با حدود 14 هکتار مساحت، در مرکز بافت قدیم شهر قرار گرفته و کوچه‌ها، گذرها و ساختار خانه‌های شهر بر اساس طراحی آن شکل گرفته‌اند. بازار تاریخی اراک دو محور عمود بر هم دارد: محور شمالی جنوبی که 720 متر طول دارد و محور شرقی غربی که طول آن به 200 متر می‌رسد. این راسته‌ها در گذشته به دروازه‌های قدیمی شهر راه داشتند. در حال حاضر از این دروازه‌ها اثری بر جا نمانده است. چند گذر فرعی نیز به صورت عمود بر این دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.چهارسوقمرکزی بازار، مسیرهای شمالی جنوبی و شرقی غربی آن را به هم وصل می‌کند. در میانه چهارسوق حوض سنگی قرار دارد و یک گنبد بلند بر بالای آن افراشته شده است.

نورگیرهایی که در گنبدهای سقف بازار تاریخی اراک تعبیه شده است

در ساخت بازار از آجر استفاده شده است. در بخش‌های مختلف بازار برای استحکام سازه‌ها از تیرچه‌های چوبی بهره گرفته‌اند. همچنین ستون‌ها را با ورق‌های مسی و سربی محکم کرده‌اند. سقف بازار بلند است و به صورت منظم گنبدهایی در آن وجود دارد، به طوری که از بالا، مجموعه‌ای گنبدها در دو راستا دیده می‌شوند. در بالاترین بخش این گنبدها حفره‌ای وجود دارد که به تهویه هوا و تامین نور محیط کمک می‌کند. با استفاده از این تدبیر، هوای بازار در زمستان‌ها گرم و در تابستان‌ها خنک و مطبوع است.

مغازه‌های بازار اکنون نیز به فعالیت مشغولند. چندین تیمچه (راسته‌های کوچک‌تر بازار) در این مجموعه وجود دارد که تیمچه کاشانی (فروش فرش) و تیمچه مهر (فروش صنایع دستی) مهم‌ترین و زیباترین آن‌ها هستند. در بازار چندین سرا (فضاهایی که در اطراف آن حجره‌هایی وجود دارد) به چشم می‌خورد که «نوروزی»، «گلشن»، «آقایی»، «کتاب‌فروشان»، «نوذری»، «اکبری»، «فراهانی‌ها» و «کرمانشاهی» از آن جمله‌اند. هر کدام از این سراها به عرضه کالاهایی خاص اختصاص دارند. بیشتر سراها به صورت دو طبقه ساخته شده‌اند. در گذشته از سراها به عنوان اقامت‌گاه‌های موقت تاجران و مهمانان آنان نیز استفاده می‌شد. مسجد و مدرسه «سپهدار» یکی دیگر از آثار تاریخی شاخص اراک شناخته می‌شود که در کنار بازار تاریخی این شهر قرار دارد.