ارگ بم، بزرگ‌ترین شهر خشتی جهان

شهر باستانی بم یا «ارگ بم» از زمان تاسیس خود تا امروز، تاریخ پر فراز و نشیبی داشته است. بم به دلیل موقعیت جغرافیایی خود از گذشته‌های دور اهمیت فراوان داشته است. این منطقه در جنوب دشت لوت و شمال رشته‌کوه‌های بارز قرار دارد. رشته‌کوه بارز یا «جبال بارز» با طول تقریبی 100 کیلومتر از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده و مرتفع‌ترین نقطه آن قله علم‌شاه با 3741 متر ارتفاع است. دشت لوت نیز یک پهنه بیابانی در جنوب شرق ایران است که از گرم‌ترین نقاط جهان به شمار می‌رود. در این منطقه دمای بالای 70 درجه سانتی‌گراد به ثبت رسیده و ادعا شده پایش‌های ماهواره‌ای دمای بالای 81 درجه سانتی‌گراد را نیز در آن تایید کرده است.

تاریخچه ارگ بم
به درستی نمی‌توان درباره آغاز حیات شهر باستانی بم اظهار نظر کرد، ولی قدر مسلم این است که این شهر در دوره هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) برپا بوده است. برخی منابع تاریخی تاسیس این شهر را به اردشیر یکم، ششمین پادشاه هخامنشی (سلطنت از 465 تا 424 پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. وی با تاسیس قلعه‌ای محکم مردمان شهر «کجاران» را در آن سکونت داد و موجبات تاسیس شهر باستانی بم را فراهم آورد. اردشیر یکم به «بهمن» به معنای «نیک‌اندیش» و «نیک‌نهاد» شهرت داشت. برخی کارشناسان نام شهر بم را تغییریافته نام بهمن می‌دانند. پس از اردشیر یکم، شاهان ایرانی به خاطر موقعیت ویژه بم، به آن توجهی ویژه داشتند. در دوره‌های بعد بناهایی به سازه‌های اولیه افزوده شد، به طوری که می‌توان ساختار امروزی ارگ بم را به دوره‌های مختلف مربوط دانست.
به نظر می‌رسد بم از گذشته‌های دور محل تولید پنبه و ابریشم و تولید نخ و پارچه از این محصولات بوده است. وجود درختان توت در باغ‌های اطراف و قرار گرفتن بر مسیر حرکت کاروان‌های تجاری که امکان تجارت این محصول را فراهم می‌کرد، دلایلی است که برای رونق این حرفه در بم مورد اشاره قرار می‌گیرد.

ویژگی‌ها و معماری ارگ بم
این شهر باستانی همچون دیگر واهه‌های کویری، در دیوارهایی محصور شده بود. این دیوار مساحتی نزدیک 200 هزار متر مربع را در بر می‌گیرد. در میانه شهر دیوار محافظ دیگری وجود دارد که محل سکونت فرماندار شهر را از مناطق مسکونی جدا می‌کند. دیوارهای گرد شهر 1815 متر طول دارند و ارتفاع آن‌ها 6 تا 7 متر است. در بخش‌های مختلف این دیوار بقایای 38 برج نگهبانی قابل تشخیص است. یک خندق نیز در خارج از دیوار حفر شده بود. این خندق در زمان حمله مهاجمان از آب پر می‌شد تا سپر قوی‌تری برای محافظت از شهر باشد. به نظر می‌رسد به جز محدوده‌ای که داخل دیوار محافظ قرار دارد، چند دژ و قلعه نیز در مناطق اطراف قرار داشته‌اند که امروز اثری از آن‌ها دیده نمی‌شود.
بم به خاطر سازه‌ها و شیوه معماری خاص خود که در جایی دیگر مشابه ندارد، شهرت جهانی پیدا کرده است. معماران این شهر باستانی با شیوه‌ای سنتی، با استفاده از لایه‌های گل و خشت، سازه‌هایی تاق‌دار و گنبدی به وجود آورده‌اند تا یکی از کامل‌ترین نمونه‌های معماری کویری ایران شکل گیرد. یکی از موارد جالب توجه در ساختار شهرسازی این ارگ، سامانه تامین آب آن است. علاوه بر قناتی که آب را از کوه‌های بارز به داخل حصار شهر منتقل می‌کرد و با لوله‌ای Uشکل به نقاط مختلف می‌رساند، چندین چاه برای تامین آب حفر شده بود. همچین چند کانال سطحی نیز برای آبیاری درختان وجود داشت.
از نظر ساختار شهری می‌توان ارگ بم را به دو قسمت تقسیم کرد: بخش میانی که از یک قلعه تشکیل شده و حاکم در آن ساکن بود و بخش پیرامونی که مردم در آن زندگی می‌کردند. قلعه میانی روی یک بلندی ساخته شده است و به همه شهر اشراف دارد. در این بخش چند سازه از جمله اسطبل و پادگان نیز دیده می‌شود. بخش پیرامونی شهر در ناحیه‌ای نسبتا مسطح واقع است. در این بخش می‌توان 528 باب خانه را شناسایی کرد. برخی از مهم‌ترین بخش‌های ارگ بم به این شرح هستند:
بازار ارگ بم
بازار 115 متر طول و 42 مغازه دارد. عمده محصولاتی که در بازار عرضه می‌شد، ابریشم، پنبه و منسوجات حاصل از آن‌ها بود. در شرق بازار یک مغازه نانوایی وجود داشت. در غرب نیز کارگاه‌های نخ‌ریسی و رنگرزی فعالیت داشته‌اند. یک مسجد کوچک در انتهای گذرگاه غربی بازار ساخته شده است.
میدان
در گذرگاه غربی بازار که مسجد نیز در آن واقع است، میدانی ساخته شده که به «تکیه» شهرت دارد. به نظر می‌رسد در دوره صفویان (قرن شانزدهم میلادی) این میدان به عنوان محلی برای برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم کاربرد داشته است. وجود یک منبر خشتی در این محل موید همین موضوع است.
مسجد جامع
این مسجد روی بقایای یک آتشکده قدیمی بنا شده است. معماری چهارایوانی مسجد که بعدا به سه‌ایوانی تبدیل شد نشان از تاسیس آن در قرن‌های اولیه اسلامی حکایت دارد. برخی کارشناسان تاسیس این مسجد را به دوره صفاریان (861 تا 1002 میلادی) نسبت داده‌اند.
زورخانه، عمارت و کاروانسرا
ورزش زورخانه‌ای، ورزش باستانی ایرانی شمرده می‌شود و قرن‌ها قدمت دارد. این ورزش با آدابی خاص به اجرا در می‌آید و مکان برگزاری آن، زورخانه نامیده می‌شود. در ارگ بم یک زورخانه با یک گود، یک گنبد و چهار ایوان وجود دارد. احتمالا این بنا هم در دوره صفویان ساخته شده است. در نزدیکی زورخانه نیز عمارتی موسوم به ملک‌التجار قرار دارد که وجود یک حمام اختصاصی وجه شاخص آن است. در گذشته به خاطر آن که تامین آب حمام و سوخت مورد نیاز برای گرم کردن آب آن بسیار دشوار بود، تنها خانه‌های اعیانی دارای چنین تاسیساتی بودند. عمارت با یک راهرو به کاروانسرا متصل است. این کاروانسرا به شیوه کاروانسراهای کهن ایرانی، حیاطی بزرگ و سکویی در وسط دارد. این سکو برای جار زدن و فروش اجناس مختلف کاربرد داشت.
مدرسه
تقریبا در مقابل مسجد جامع، مدرسه‌ای قرار دارد که به «میرزا نعیم» معروف است. احتمالا معلم یا معلمان مدرسه نیز در فضای اندرونی مدرسه اقامت داشته‌اند. آرامگاهی در گوشه حیاط مدرسه وجود دارد که به میرزا نعیم منسوب است.
ساباط یهودیان
انتهای گذر اصلی پیش از رسیدن به بخش حاکم‌نشین، گذری سرپوشیده دارد که به «ساباط یهودیان» شهرت پیدا کرده است. یک عمارت دو طبقه در غرب و بادگیر و بالکن در جنوب ساباط از جمله بناهای شاخص آن به شمار می‌آیند. در گذشته یهودیانی در این بخش از شهر حضور داشته و به کارهای مرتبط با تهیه پارچه مشغول بوده‌اند.
بخش حاکم‌نشین ارگ بم
دروازه ورودی بخش حکومتی در بخش شمالی قسمت مسکونی و رو به ساباط یهودیان است. دروازه برج و بارویی دارد که محل استقرار دیده‌بانان بوده است. در این بخش محلی برای سکونت سربازان وجود دارد. همچنین یک زندان به شکل یک سیاه‌چاله در عمق زمین و زیر یکی از برج‌های حکومتی درست شده است. به نظر می‌رسد این زندان در دوره صفاریان ساخته شده باشد. احتمالا به دلیل آن که سیاه‌چاله نور و تهویه مناسبی نداشت، بسیاری از زندانیان آن جان می‌باختند.
اصلی‌ترین جزء بخش حاکم‌نشین ارگ بم، سکونت‌گاه حاکم بود. یک خانه با اقامتگاه‌های تابستانی و زمستانی و فضای باز، با گچ‌بری‌هایی که به تزئینات دوره سلجوقیان (1037 تا 1194 میلادی) شبیه است و یک کوشک چهارطبقه که چهار رکن اصلی حکومت (دادگستری، مالیه، شهرداری و نظمیه) در آن دایر بوده است، مهم‌ترین اجزای این سکونتگاه هستند.

وضعیت کنونی ارگ بم
به تدریج با افزایش جمعیت، برقراری امنیت و دایر شدن شهر جدید بم، مردم به خارج از حصار شهری کوچ کردند. انتقال سربازخانه ارگ بم در سال 1930 میلادی (1309 خورشیدی) روند انتقال جمعیت را سرعت بخشید و در نهایت در سال 1969 میلادی (1348 خورشیدی) این شهر باستانی خالی از سکنه و به تدریج ساختار شهری دچار فرسایش شد. چند علمیات بازسازی، خصوصا در سال‌های 1973 و 1993 میلادی (1352 و 1372 خورشیدی) در شهر صورت گرفت، ولی زمین‌لرزه مهیب 2003 میلادی (1382 خورشیدی) ویرانی گسترده‌ای در ارگ بم به وجود آورد. به دنبال این زمین‌لرزه نام این اثر که در سال 1966 میلادی (1345 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده بود، در فهرست میراث جهانی در معرض خطر ثبت شد. نهایتا پس از بازسازی‌های صورت‌گرفته ارگ بم در سال 2013 میلادی (1392 خورشیدی) از فهرست آثار در معرض خطر خارج شد.