چغازنبیل، شاهکار معماری 3500 ساله ایران

مردم محلی از گذشته‌های دور، تپه‌ای را که در نزدیکی محل زندگی آنان قرار داشت، «چغازنبیل» می‌نامیدند. این نام به معنای تپه (چغا) شبیه زنبیل است. تا پیش از آن که گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی متوجه اهمیت این تپه شود و عملیاتی باستان‌شناسی روی آن آغاز کند، کمتر کسی می‌دانست این تپه بازمانده‌ای از 3500 سال پیش است! چغازنبیل نخستین محوطه باستانی ایران است که در نزدیکی شهر شوش قرار دارد.

کاربرد چغازنبیل

«اونتاش ناپیریشا»، یکی از پادشاهان عیلامی، در حدود سال 1275 پیش از میلاد، چغازنبیل را ساخته است. این محوطه تاریخی در 35 کیلومتری شهر باستانی شوش قرار دارد و معبدی برای خدایان بوده است. وی شهری تاسیس کرد و نام خود را بر آن نهاد تا شهر شوش را تحت‌الشعاع قرار دهد.

به نظر می‌رسد در ابتدا قرار بوده 22 خدا (بت) در معبد جا داده شود، ولی دقیقا بعد از مرگ اونتاش ناپیریشا، ساخت معبد متوقف شده است و پس از او، جانشینانش برای اتمام عملیات معبد کاری نکرده‌اند.

در ساختمان امروز چغازنبیل 12 معبد دیده می‌شود که یکی به خدای اصلی یا «اینشوشیناک» (خدای شوش) و 11 تا به خدایان کم‌اهمیت‌تر تعلق دارد.

شهر باستانی چغازنبیل

شهری که اونتاش ناپیریشا قصد ساخت آن را داشت، با دیواری به طول تقریبی چهار کیلومتر محصور شده بود و معبد در میانه آن قرا داشت. دو دیوار نیز در اطراف معبد احداث شده بود تا آن را از شهر جدا کند.

معبد چغازنبیل را می‌توان عصاره معماری ایران پیش از دوره اسلامی دانست. این معبد به شکل زیگورات ساخته شده، ولی با زیگورات‌هایی که نمونه آن‌ها در بین‌النهرین دیده می‌شود، متفاوت است. زیگورات محلی بود که در تمدن‌های غرب آسیا، به عنوان نیایشگاه، معمولا روی بلندی‌ها ساخته می‌شد. در ساخت این مکان‌ها از بهترین مصالح استفاده می‌شد و شکل کلی آن‌ها شبیه هرم بود.

معبد چغازنبیل در دو مرحله ساخته شد: در نخستین مرحله برخی اتاق‌ها در اطراف حیاط مرکزی ساخته شد و بعد از آن، طبقه بالایی جدیدی از طبقه همکف تا بالا به وجود آمد.

کاوش‌های گیرشمن نشان داد این بنا چهار طبقه داشته است. احتمالا سازندگان قصد داشته‌اند یک طبقه دیگر به بنا اضافه کنند که در این صورت، ارتفاع آن به 52 متر می‌رسید! امروز فقط 25 متر از بنا باقی مانده، با این حال این بخش از بنا هم بسیار دیدنی و با ابهت است. پیرامون معبد یک پیاده‌رو که به صورت کامل با آجر سفالی فرش شده، قرار دارد و از سازه تا اولین دیوار احاطه‌کننده آن گسترده شده است. دیوار داخلی بنا با آجر گلی و دیوار بیرون، با آجر نسوز ساخته شده است.

ویژگی‌های چغازنبیل

این معبد به شکل مربع ساخته شده است. در میانه هر ضلع این مربع، دروازه‌ای قرار گرفته که بالای آن طاقی آجری وجود دارد. این طاق‌ها قدیمی‌ترین نمونه‌ها در ایران باستان به شمار می‌آیند. در دوره هخامنشیان، کاخ‌ها با سقف صاف و مسطح ساخته شد، ولی در دوره ساسانیان، یعنی 1600 سال بعد، طاق دوباره مورد استفاده قرار گرفت.

درهای معبد از چوب ساخته شده بود و تزئیناتی از شیشه روی آن وجود داشت. در یکی از اتاق‌های زیگورات چند لوله سیاه و چند لوله سفید پیدا شد که احتمالا برای تزئین زیگورات، کاخ‌ها، معابد و حتی دیوارهای اطراف، مورد استفاده قرار می‌گرفت. بر این اساس ایرانی‌ها در 3300 سال پیش از دانش شیشه‌سازی برخودار بوده‌اند.

به دستور اونتاش ناپیریشا در یک ردیف از دیوارهای معبد چغازنبیل، آجرهایی کار شده که روی آن‌ها متنی درباره اهدای زیگورات به خدای شوش (اینشوشیناک) نوشته شده است.

گورهایی در چغازنبیل وجود دارد که بر خلاف گورهای یافت شده در شهر باستانی شوش و کبناک (هفت‌تپه)، تنها یک جسد در آن دفن می‌شد. به نظر می‌رسد در این جا، در هر گور یک جسد قرار می‌دادند و بقیه اجساد را می‌سوزاندند.

معماری معبد چغازنبیل

یک آب‌انبار در شمال غرب معبد مشاهده می‌شود که در آن، آب برای مصرف آشامیدنی، تصفیه می‌شد. برخی معتقدند اونتاش ناپیریشا آب را از 50 کیلومتر آن سوتر، از رود دز به این محل منتقل می‌کرد تا تصفیه و مصرف شود. 9 کانال آب نیز برای انتقال آب تصفیه‌شده به استخری کوچک در سطحی بالاتر وجود داشت. طبق ادعای شماری از کارشناسان حوضچه کوچکی که در چغازنبیل دیده می‌شود، صرفا برای جمع کردن آب باران بوده است. استفاده گسترده از آجرهای لعابدار، گچ‌کاری، شیشه و اجرای طاق مهم‌ترین اقدامات برای تزئین بنا بوده است. مهرهای استوانه‌ای، سفال، اشیای فلزی، مجسمه‌های سفالی و چندین قطعه زینتی، از جمله کشفیات گیرشمن در چغازنبیل بوده است.

ایرانیان باستان در ساخت مجسمه برنزی استاد بوده‌اند. کشف مجسمه‌ای از ناپیرآسو، همسر اونتاش ناپیریشا که حدود 1800 کیلوگرم وزن دارد و هم‌اکنون در موزه لوور نگهداری می‌شود، گواهی بر این ادعاست. تندیس‌هایی از گاوهای سفالی در ورودی‌های معبد و نقوشی از مار در این ورودی‌ها، ظاهرا برای جلوگیری از ورود اهریمن به آن به وجود آمده است. نقش جفت‌گیری دو مار، نماد عیلامی‌ها از باروری است و بعدها در دیگر تمدن‌ها نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

چرا چغازنبیل تخریب شد؟

بعد از مرگ اونتاش ناپیریشا، ادامه مراحل ساخت چغازنبیل متوقف شد، ولی تا حدود هزار سال بعد از آن برای پرستش خدایان گوناگون و دفن مردگان استفاده می‌شد. پس از حمله آشور بانیپال، پادشاه آشوری این معبد در 646 پیش از میلاد تخریب شد. آنان قصد داشتند چغازنبیل به صورت کامل به فراموشی سپرده شود. شواهد نشان می‌دهد چغازنبیل از 1000 سال پیش از میلاد متروکه بوده و تا قرن بیستم به حال خود رها شده است.

ثبت ملی و جهانی معبد چغازنبیل

جغازنبیل نخستین اثر ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این اتفاق در سال 1979 میلادی (1358 خورشیدی) رخ داد. همچنین ثبت این اثر در فهرست ملی ایران، به سال 1969 میلادی (1348 خورشیدی) باز می‌گردد.

اطلاعات

نام	چغازنبیل، شاهکار معماری 3500 ساله ایران
کشور	ایران
ناحیه	خوزستان
شهر	شوش
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی