باغ دولت‌آباد یزد، باغی سرسبز در دل کویر سوزان

شاید برای هر گردشگر، دیدن یک باغ سرسبز و دیدنی در شهری کویری، به اندازه کافی جذاب باشد، ولی اگر این باغ به عنوان یکی از باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده باشد، لذت این بازدید دو چندان خواهد شد. باغ دولت‌آباد یزد، با ساختمانی زیبا، یکی از باغ‌های قدیمی این شهر است که در دل کویر، زیبایی طبیعت را به رخ می‌کشد!

تاریخچه باغ دولت‌آباد یزد

اواخر دوره حکومت افشاریان در ایران، با سال‌های آخر قرن هجدهم میلادی مصادف بود. در این سال‌ها فردی به نام محمدتقی‌خان بافقی، ملقب به خان بزرگ، حاکم یزد بود. وی تصمیم گرفت باغی را خارج از حصار شهر، به وجود آورد.

پنجره‌های عمارت هشتی باغ دولت‌آباد یزد

امروزه این باغ را با نام باغ دولت‌آباد می‌شناسند. در شمال این باغ، خیابانی پر از درخت قرار داشت که امروز به نام «هزار درخت» مشهور است. عرض خیابان چهار تا پنج متر است و با بیش از 20 کیلومتر طول، تا رحیم‌آباد ادامه دارد. در شرق و غرب باغ نیز خیابانی هشت کیلومتری و رودخانه‌ای قرار دارد که در حال حاضر خشک شده است. باغ با مساحتی حدود 40 هزار متر مربع یک ورودی اصلی در ضلع غربی به سمت بلوار دولت‌آباد دارد، ولی دروازه عمومی کنونی در ضلع جنوبی آن واقع است.

محمدتقی‌خان قناتی در حوالی باغ ایجاد کرد که آب را از ارتفاعات مهریز به یزد منتقل می‌کرد. وی در اواخر عمرش، باغ، قنات و زمین‌های اطراف را که با آب قنات آبیاری می‌شد، وقف کرد.

پس از محمدتقی‌خان، باغ دولت‌آباد به عنوان محل اقامت حاکمان وقت مورد استفاده قرار گرفت. شاهرخ‌میرزا و کریم‌خان زند، از جمله حاکمانی بودند که در این باغ سکونت داشتند.

با آن که باغ دولت‌آباد در زمان تاسیس، خارج از محدوده شهر بود، در دوره قاجار (1795 تا 1925 م.) به تدریج با گسترش محدوده شهری، هم‌مرز شهر شد. در این دوره دروازه چهار منار که مرز شهر بود، در کنار باغ احداث شد.

بعدا در دوره پهلوی (1925 تا 1979 م.) این باغ برای مدتی متروکه ماند. پس از آن که به خاطر گسترش ساخت و سازها، ساختمان‌های شهری اطراف باغ دولت‌آباد را محاصره کردند، این باغ مجددا مورد توجه قرار گرفت. در سال‌های بین 1948 تا 1985 م. باغ دولت‌آباد به تملک دولت درآمد و عملیات مرمت روی آن اجرا شد. در این دوره دو عملیات مرمت، یکی در سال 1948 م. و دیگری در سال‌های 1976 تا 1982 م. روی بنا انجام شد.

مطابق بسیاری از بناهایی که به شیوه معماری ایرانی بنا شده، باغ دولت‌آباد نیز دو فضای اندرونی و بیرونی دارد.

فضاهای اندرونی باغ دولت‌آباد یزد

عمارت شاه‌نشین

عمارت دوطبقه هشتی، یکی از اجزای اندرونی باغ است که در انتهای آن قرار دارد. این عمارت به دیوار جنوبی باغ متصل است و شامل سه شاه‌نشین، چند تالار و حوضخانه‌ای با حوض مرمری است. دو اتاق پستو، بادگیر و یک کلاه‌فرنگی، دیگر اجزای این عمارت را تشکیل می‌دهد. بادگیر عامل تهویه هوا و خنک ماندن بنا در تابستان هستند. این عمارت را به دلیل وجود بادگیر «عمارت بادگیر» نیز می‌نامند. تزئینات سقف شاه‌نشین عمارت بسیار زیبا و چشم‌نواز است. ملات اصلی این تزئینات سیم‌گل است. سیم‌گل ملاتی از ماسه، خاک رس، کاه خردشده بسیار نرم و مقداری گچ نیم‌کوب است. پنجره‌های ارسی و شیشه‌های رنگی شاه‌نشین نیز جلوه آن را زیباتر کرده است. در طبقه بالای عمارت هشتی، تالاری با ایوان زیبا وجود دارد که از آن جا، باغ به خوبی قابل مشاهده است.

سقف هشتی عمارت شاه‌نشین باغ دولت‌آباد یزد

بادگیر باغ دولت‌آباد

بادگیر عمارت 33.8 متر ارتفاع دارد و به عنوان بلندترین بادگیر جهان شناخته می‌شود و به شکل هشت‌ضلعی ساخته شده است. در زیر بادگیر حوضی قرار دارد که برای تصفیه گرد و خاک هوای ورودی از بادگیر و خنک و مرطوب کردن آن کاربرد دارد.

تالار طنبی

در غرب عمارت هشتی، تالاری دیگر قرار دارد که روی آن یک بادگیر مربعی‌شکل ساخته شده است. در دو طرف آن، صفه‌ها و شبستان‌هایی ایجاد شده که به تالار راه دارند. تالار زیرزمینی عمیق دارد که با چند پله به باغ متصل شده است. راهرویی از قسمت جنوبی زیرزمین، آن را به محوطه زیر بادگیر مربوط می‌کند.

بهشت‌آیین

این قسمت، بخش زمستانی عمارت است که با عنوان «سر در» نیز شناخته می‌شود. بهشت‌آیین روبروی عمارت هشتی واقع شده و درها و پنجره‌های آن به سوی جنوب باز می‌شود. در تقسیم‌بندی فضاهای باغ به اندرونی و بیرونی، قسمتی از بهشت‌آیین در اندرونی و قسمتی دیگر در بیرونی قرار می‌گیرد. در محوطه میان عمارت هشتی و بهشت‌آیین، محدوده‌ای وجود دارد که در آن شبدر کاشته شده است. درختان گیلاس و انار نیز در دو طرف این محوطه مشاهده می‌شود.

بخش‌های فرعی اندرونی

حرم‌خانه (حرمسرا)، آشپزخانه، اتاق‌های خدمتکاران، اصطبل‌های تابستانی و زمستانی، درشکه‌خانه، یک برج دیده‌بانی و آب‌انبار، بخش‌های فرعی بخش اندرونی باغ دولت‌آباد است.

فضای بیرونی باغ دولت‌آباد

فضاهای بیرونی در بخش شمالی باغ قرار دارد. در گذشته مهمانان در این قسمت مستقر می‌شدند. تشریفات مربوط به مراسم حکومت نیز در این بخش انجام می‌شد. معماری بخش بیرونی به شکلی است که محور تقارن آن عمود بر محور اصلی باغ قرار می‌گیرد. حوض مستطیلی‌شکل بزرگی در مرکز فضای بیرونی قرار دارد که در اطراف آن، باغچه‌های باغ دولت‌آباد قرار گرفته است.

حوض مستطیلی باغ دولت‌آباد

تالار آیینه، دو بازارچه، دو برج دیده‌بانی، آب‌انبار عمومی و دیوانخانه، بخش‌های دیگر بیرونی باغ دولت‌آباد است.

ثبت ملی و جهانی باغ دولت‌آباد یزد

باغ دولت آباد در 1968 میلادی (1347 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. چند دهه بعد، در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) این باغ زیبا به عنوان یکی از باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	باغ دولت‌آباد یزد، باغی سرسبز در دل کویر سوزان
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی,طبیعی
ثبت	یونسکو,ملی