کاروانسرای سعدالسلطنه، بزرگ‌ترین کاروانسرای شهری ایران

کاروانسراهای ایرانی تاسیساتی برای خدمات‌رسانی به کاروان‌های تجاری بودند که معمولا در بین مسیرهای ارتباطی شهرها ساخته می‌شدند. در دوره‌ای از تاریخ ایران، کاروانسراها در ایجاد زیرساخت‌های تجاری و امنیت بخشیدن به راه‌ها نقشی حیاتی ایفا کردند و سبب شدند بازرگانان ایرانی به سودهایی سرشار برسند. البته تمام کاروانسراهای ایرانی هم در بین مسیرهای ارتباطی و دور از شهرها ساخته نشده است، بلکه شماری از آن‌ها را می‌توان درون شهرها جستجو کرد. این نوع کاروانسراها که عمدتا در نزدیکی بازارها ساخته می‌شدند، اقامتگاه‌هایی برای بازرگانان بودند تا در مدت سکونت و عرضه کالاها مکانی برای اقامت در اختیار داشته باشند. «کاروانسرای سعدالسلطنه» قزوین از جمله کاروانسراهای شهری ایران است که آن را با عناوینی همچون «سرای سعدیه»، «بازارچه سعدالسلطنه» و «سرای سعادت» نیز می‌شناسند.

کاروانسرای سعدالسلطنه، کارکرد و تاریخچه
ساخت کاروانسرای سعدالسلطنه در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار صورت گرفته است. وی از 1848 تا 1896 میلادی (1227 تا 1275 میلادی) بر ایران حکومت کرد و صاحب یکی از طولانی‌ترین دوره‌های حکومت در تاریخ ایران شد. از آن جا که فردی به نام «باقرخانه سعدالسلطنه» در زمان ساخت بنا در قزوین حکومت می‌کرد، آن را به این نام خوانده‌اند. قزوین از دیرباز به عنوان نقطه اتصال مسیرهای شرق و غرب و راه ارتباط ایران با ترکیه و اروپا به شمار می‌آمد. علاوه بر این، قزوین دروازه‌ای برای ورود به تهران به شمار می‌رفت و تاجران و مسافران، عبور از آن را برای رفتن به پایتخت برمی‌گزیدند. به همین دلیل سعدالسلطنه این کاروانسرا را با هدف ایجاد ارتباطات تجاری، در کنار بازار قزوین بنیان نهاد. ساخت کاروانسرا در 1892 میلادی (1271 خورشیدی) شروع شد و پس از دو سال به پایان رسید. دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی در ساخت کاروانسرا مشارکت کردند. تا زمان شروع جنگ جهانی دوم این بنا محلی برای استراحت مسافران و بازرگانان بود، ولی پس از آن با وخامت اوضاع اقتصادی، حجره‌های کاروانسرای سعدالسلطنه به کارگاه‌های تولیدی تبدیل شد. تا سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) کاروانسرا به تدریج رو به ویرانی نهاد، ولی در این سال با شروع عملیات مرمت، حیاتی دوباره یافت.

معماری و ویژگی‌های کاروانسرای سعدالسلطنه
کاروانسرا در زمینی به مساحت 2.7 هکتار ساخته شده و در آن نزدیک 400 حجره دیده می شود. این ویژگی‌ها سبب شده کاروانسرای سعدالسلطنه را به عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای درون‌شهری ایران به شمار آورند. ساختمان به صورت چهارایوانی ساخته شده است.. طاق‌نمای ایوان‌ها با آجرکاری تزئین شده است و در سقف آن مقرنس‌هایی دیده می‌شود. ورودی اصلی کاروانسرای سعدالسلطنه در خیابان امام خمینی قزوین قرار دارد. ورودی به حیاط اصلی بنا راه دارد. البته در مجموع هفت حیاط دیگر نیز در این بنا وجود دارد:
•    حیاط سعدالسلطنه: مساحت این حیاط بیش از سه هزار متر مربع است که نیمی از آن را فضاهای روباز تشکیل می‌دهد. 32 حجره در چهار طرف حیاط و روی سکوهایی که حدود یک متر بالاتر است، قرار دارند.
•    حیاط نگارالسلطنه که در غرب حیاط سعدالسلطنه واقع است و دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ در این حیاط وجود دارد. حیاط از غرب به «راسته وزیر» راه دارد. در این حیاط اجازه اتراق وجود نداشت و کاروان‌ها در باید پس از گذاشتن بار خود در آن، حیاط را ترک می‌کردند. حیاط نگارالسلطنه نزدیک 1500 متر مربع وسعت دارد و 244 متر مربع آن فضای روباز است.
•    حیاط قهرمانی: این محوطه 1860 مترمربع وسعت دارد که 706 متر مربع آن فضای باز است. حجره‌های این هم‌سطح با حیاط است. حیاط قهرمانی تنها حیاط کاروانسراست که مستقیما به بیرون ارتباط ندارد.
•    حیاط خدماتی: حجره‌ای در این حیاط ساخته نشده است.
•    حیاط سعدیه: در غرب حیاط سعدالسلطنه واقع است و در بین حیاط‌ها به عنوان زیباترین شناخته می‌شود. مساحت حیاط 2900 متر مربع است و تزئیناتی از آجر و کاشی در آن به چشم می‌خورد.
•    حیاط شترخان: وسعت این قسمت به 4378 متر مربع می‌رسد. کاروان‌ها از این بخش به کاروانسرا وارد می‌شدند و بار خود را در حیاط می‌گذاشتند. در شمال حیاط فضای بزرگی که «صد ستون» نامیده می‌شود قرار دارد. بارانداز اصلی کاروانسرا در همین قسمت بوده است.
•    حیاط بهشتیان: این سرا در شمال غرب مجموعه واقع است و دو تالار بزرگ، دو رواق و هشت حجره در آن ساخته شده است. یک آب‌انبار نیز در این حیاط وجود دارد.
زیباترین بخش کاروانسرا «چهارسوق» آن است که یک گنبد بزرگ کاشی‌کاری‌شده بر بالای آن استوار شده است. کاشی‌های رنگارنگ زرد و فیروزه‌ای شکوهی وصف‌ناشدنی به چهارسوق بخشیده‌اند. این چهارسوق خیابان را به حیاط اصلی (سعدالسلطنه) متصل می‌کند. در چهار طرف گنبد چهار نیم‌گنبد نیز ساخته شده تا زینت بنا را مضاعف کند. سه کتیبه حاوی سال پایان ساخت و نام معماران دیده می‌شود.
گرمابه رضوی با وسعت 1800 متر مربع بخش دیگری از کاروانسراست. این گرمابه به صورت مستقل در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است. گرمابه سعدیه در شمال شرق حیاط سعدیه و راسته وزیر با زیربنای نزدیک دو هزار متر مربع در غرب کاروانسرا، دیگر بخش‌های آن به شمار می‌آیند. در راسته وزیر 44 مغازه وجود دارد. در کاروانسرای سعدالسلطنه علاوه بر مغازه‌هایی که برای عرضه محصولات محلی دایر است، کافه‌ها و رستوران‌های هم برای پذیرایی از گردشگران فعالیت می‌کند. در این بنا چندین موزه نیز بر پا شده است، از جمله موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم‌شناسی و موزه دکتر صالحی.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای سعدالسلطنه
در سال 1937 میلادی (1316 خورشیدی) کاروانسرای سعدالسلطنه به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های بازار قزوین به ثبت رسید. با این وجود پس از تحولاتی که در کاربری بنا به وجود آمد، مجددا در سال 1998 میلادی به صورت مستقل و با نام «کاروانسرای سعدالسلطنه» در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. کاروانسرای سعدالسلطنه یکی از 54 کاروانسرای ایرانی بود که نام آن‌ها در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو درج شد.