گرمابه نظافت، تنها حمام سنتی فعال در تبریز

سال‌ها پیش فناوری ساخت حمام، بسیار گران‌قیمت بود. علاوه بر احداث گرمابه، گرم کردن آب و انتقال آن برای استحمام، هزینه بالایی داشت و به همین دلیل، معمولا در هر محله، حمام‌هایی به صورت عمومی احداث می‌شد. به خاطر باورهای مردم و تاکیدات اسلام بر نظافت، گرمابه‌ها در فرهنگ ایرانی‌ها جایگاهی ویژه داشت و محلی برای گردهمایی، تفریح و اجرای برخی آیین‌ها و سنت‌ها به شمار می‌آمد. به تدریج با پیشرفت شهرنشینی و فناوری‌های بهداشتی، خانه‌ها به صورت جداگانه صاحب حمام شدند و گرمابه‌های سنتی از رونق افتادند. با این حال، هنوز هم در گوشه و کنار ایران، گرمابه‌هایی را می‌توان یافت که به همان سبک و شیوه قدیمی به ارائه خدمات بهداشتی به مردم می‌پردازند و مورد توجه آنان هستند. گرمابه نظافت تبریز، یکی از همین حمام‌های سنتی به شمار می‌آید که امروز، به عنوان تنها حمام سنتی شهر، به فعالیت مشغول است.

ویژگی‌های گرمابه نظافت تبریز

گرمابه ورودی ساده‌ای دارد. بر بالای در ورودی آهنی گرمابه، نام آن نگاشته شده است. این در قدمت چندانی ندارد، ولی ورودی بنایی است که به دوره قاجاریه (اوایل قرن نوزدهم) تعلق دارد و بیش از 200 سال از عمر آن می‌گذرد. مانند این در ورودی، دیوارها و نمای بیرونی آجری بنا هم چندان قدیمی به نظر نمی‌رسد. در ورودی حمام در سال 1955 میلادی (1334 خورشیدی) تعویض شده و پیش از آن، از جنس چوب بوده است.

حمام‌های سنتی برای نگهداشت بهتر دما، در ارتفاعی پایین‌تر از سطح گذر احداث می‌شدند. به همین دلیل برای رسیدن به محل اصلی گرمابه نظافت نیز باید از چند پله پایین برویم. پله‌ها و دیوارهای بنا، با کاشی‌های سفیدی که چندان قدیمی نیستند، پوشانده شده‌اند. پس از پیمودن پله‌ها، سالنی بزرگ پدیدار می‌شود که دور تا دور آن، کمدهایی قرار گرفته‌اند. میزی در کنار ورودی سالن قرار دارد که صاحب حمام در آن جا می‌نشیند و هزینه استفاده از حمام را از مشتریان می‌ستاند. این کمدها برای نگهداری لباس مشتریان مورد استفاده قرار می‌گیرد. نقاشی‌ها و عکس‌های قدیمی روی دیوار سالن، حال و حوای خاطره‌انگیزی به آن می‌بخشد. کف سالن فرش شده است و مشتریان می‌توانند پیش از شروع استحمام، در آن مستقر شوند و چایی بنوشند.

در سقف بلند و گنبدی‌شکل حمام که روزگاری «سربینه» بود، روزنه‌ای کوچک تعبیه شده تا علاوه بر تهویه هوا، نور را نیز به داخل منتقل کند. گچ‌بری‌های قدیمی سقف هنوز هم قابل تشخیص است. امروز دیگر از کانال‌های آب سرد که از حوض کوچک میانه سربینه جاری می‌شد، خبری نیست، در عوض مبل‌هایی برای نشستن افراد به چشم می‌خورد.

فضای اصلی حمام، سالنی بزرگ با کفی سنگ‌فرش است که یک حوض سنگی دایره‌ای شکل، در میانه آن قرار دارد. در انتهای سالن چندین حمام با دوش‌های مجزا با درهایی فلزی ساخته شده‌اند. این شیوه ساخت سالن‌های حمام، در دهه 1970 میلادی (دهه 1350 خورشیدی) رواج داشت. به نظر می‌رسد قدمت ستون‌های سالن که سرستون‌هایی مقرنس‌کاری‌شده دارند، بسیار بیشتر از حمام‌های مجزای داخل آن باشد. در سقف این بخش از حمام، روزنه‌های کوچکی تعبیه شده که در قدیم برای مشتریان، همچون ساعت عمل می‌کرد. متاسفانه گچ‌بری‌ها و آهک‌بری‌های داخل حمام دچار آسیب شده‌اند، هر چند هنوز هم می‌توان رد پای آن‌ها را روی سقف و دیوار‌ها دنبال کرد.

یکی از نکات جالب درباره این حمام، فعال بودن خزینه (محل ذخیره آب) آن است. این خزینه آب مورد نیاز برای دو روز مصرف حمام را در خود نگه می‌دارد. با این حال «تون» که در گذشته برای گرم کردن آب با استفاده از چوب و زغال مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروز کاربردی ندارد. گفته می‌شود تبریز در گذشته بیش از 100 حمام داشته، ولی امروز از میان همه این حمام‌ها، فقط گرمابه نظافت به کار خود ادامه می‌دهد.

گرمابه نظافت در کجا قرار دارد؟

این گرمابه در خیابان حکم‌آباد تبریز قرار دارد. قدمت این خیابان از ساختمان‌های پیرامون آن به خوبی مشخص است. در گذشته منطقه حکم‌آباد محل اصلی تولید محصولات کشاورزی شهر تبریز بود ولی امروز، یکی از مناطق مسکونی در غرب تبریز محسوب می‌شود.

ثبت ملی گرمابه نظافت تبریز

این اثر در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	گرمابه نظافت، تنها حمام سنتی فعال در تبریز
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	تبریز
نوع	تاریخی
ثبت	ملی