زنگوله‌سازی سرایان، مهارتی دقیق و خوش‌آوا!

خراسان جنوبی به مرکزیت شهر بیرجند، در شرق ایران واقع است و 11 شهرستان ذیل آن قرار دارند. شهرستان سرایان یکی از این شهرستان‌های یازده‌گانه است که در شمال غرب خراسان جنوبی قرار گرفته است. سرایان در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) از شهرستان فردوس منفک شد. شهر سرایان، مرکز این شهرستان با مشهد 411 کیلومتر و با بیرجند 162 کیلومتر فاصله دارد. سرایان به جز زعفران بسیار باکیفیت، آب‌انبارهایی قدیمی دارد که هنوز هم مورد استفاده هستند.

صنایع دستی در خراسان جنوبی
مانند تمام صنایع سنتی، صنایع دستی خراسان جنوبی نیز در طول تاریخ با طبیعت و جغرافیای منطقه هم‌خوانی پیدا کرده و بر اساس نوع نیازهای مردم گسترش یافته است. اشتغال به این صنایع در کنار کشاورزی و دامداری که شغل اولیه بسیاری از مردمان خراسان جنوبی است، به معیشت آنان کمک کرده و عاملی برای گذران اوقات فراغت بوده است. بر اساس آمارهای موجود، از حدود 290 رشته صنایع دستی که از سوی وزارت میراث فرهنگی ایران شناسایی شده، بیش از 80 رشته در خراسان جنوبی فعالیت دارند که البته برخی از این رشته‌ها، در حال فراموشی است. در میان شهرستان‌های خراسان جنوبی، سرایان یکی از مهم‌ترین مناطق در زمینه صنایع دستی به شمار می‌آید که هنوز هم اصالت خود را در تولید بسیاری از محصولات این حوزه حفظ کرده است. هنر زنگوله‌سازی نیز از جمله فنون سنتی این شهرستان محسوب می‌شود که دارای پیشینه‌ای کهن است.

زنگوله‌سازی سرایان، تاریخچه و ویژگی‌های آن
گفته می‌شود در زمان حکومت صفویه شماری از آهنگران اصفهان علیه حکومت وقت سر به شورش گذاردند و دست به اعتصاب زدند. آنان در نهایت به سرایان تبعید شدند. سکونت این آهنگران در شهر سرایان، به گسترش فن آهنگری در این شهر کمک شایانی کرده است. چلنگری (آهنگری سنتی)، مسگری، علامت‌سازی، قفل‌سازی، اسلحه‌سازی، چاقوسازی و قلم‌زنی از جمله رشته‌های صنایع دستی فلزی هستند که در سرایان رونق پیدا کرده‌اند. بازار تاریخی میثم یکی از قدیمی‌ترین بازارهای سرایان به شمار می‌رود که قدمت آن به دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) بر می‌گردد و به عنوان مرکز اصلی آهنگری سنتی در این شهر شناخته می‌شود.
زنگوله‌سازی را نیز باید زیرمجموعه‌ای از هنر آهنگری سنتی به شمار آورد. از گذشته‌های دور در بازار میثم کارگاه‌های آهنگری فعال بوده و گرایش به زنگوله‌سازی، به مرور زمان بر اساس نیاز دامداران منطقه بیشتر شده است. استادکاران سرایانی به مرور زمان به فنون و مهارت‌هایی در ساخت زنگوله دست یافتند که آوازه زنگوله‌های این شهر را فراگیر کرد.

مواد اولیه و شیوه‌های زنگوله‌سازی
آهن‌آلات قراضه، ورق‌های دست دوم مورد استفاده در بسته‌‌بندی موادی همچون قیر یا روغن یا ورق‌های آهنی با ضخامت یک تا 2.5 میلیمتر برای ساخت زنگوله به کار می‌رود. انواع سندان، سمبه، انبر، چکش، قلم، سوهان و قیچی که در آهنگری سنتی کاربرد دارند، در زنگوله‌سازی نیز به کار گرفته می‌شوند. هنرمندان سرایانی ورق‌های مورد استفاده در زنگوله‌سازی را با تکنیک حرارت دادن با کوره، کوبیدن و چکش‌کاری و ایجاد اتصالات، به شکل دلخواه در می‌آورند. معمولا برای جوش‌دادن قطعات آهن در مراحل مختلف، از ضایعات برنج بهره می‌گیرند. صنعتگران سرایانی معتقدند به کار بردن برنج در زنگوله، علاوه بر پوشاندن منافذ و جوش دادن تکه‌های آهن، صدا را هم رساتر می‌کند.

کاربردهای زنگوله
زنگوله زنگ‌هایی است که مورد استفاده دامداران و چوپانان قرار می‌گیرد و عموما به صورت تکی یا جفتی به گردن دام، استران یا سگ‌های گله آویخته می‌شود. به جز این موارد، زنگوله مصارف تزئینی هم دارد و به عنوان آویز گهواره کودک یا در خانه به کار می‌رود. چوپانان با صدای زنگوله از جهت حرکت دام آگاه می‌شوند. صدای ناگهانی زنگوله برای چوپانان از وقوع خطر و حمله احتمالی گرگ یا حیوانات وحشی خبر می‌دهد. به عقیده چوپانان، صدای موزون و یکنواخت زنگوله‌ها موجب می‌شود گله آرامش پیدا کند و به خوبی به چرا بپردازد.
معمولا زنگوله‌های مورد استفاده برای دام‌های نر صدای بم و زنگوله مورد استفاده برای دام‌های ماده صدای زیر دارند. برخی چوپانان به دام‌های جسورتر و چابک‌تر یا به اصطلاح سرایانی «سورتر» زنگوله می‌بندند تا آن‌ها با حرکت خود هدایت‌گر گله باشند. اندازه زنگوله متناسب با جثه چارپایان تغییر می‌کند. بز و گوسفند زنگوله‌های کوچکی دارند، ولی گاهی به گاو و شتر زنگوله‌هایی بسته می‌‌شود که تا 30 سانتی‌متر طول دارد.

ثبت ملی زنگوله‌سازی سرایان
بومی بودن فن ساخت زنگوله در سرایان، مهارت خاص و دقیق جوشکاری اجزای مختلف آن و استفاده از مواد ویژه برای تولید صدایی دلنواز در زنگوله، عواملی بود که زنگوله‌سازی سرایان را به عنوان یک میراث ناملموس ملی مطرح کرد. در نهایت پرونده زنگوله‌سازی سرایان در سال 2013 میلادی (1391 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید.