وقفنامه ربع رشیدی، سندی 700 ساله برای حمایت از علم‌

وقفنامه ربع رشیدی نه تنها یک اثر تاریخی ارزشمند است، بلکه تجلی علاقمندی مردم ایران به علم و دانش به شمار می‌رود. این وقفنامه که نام کامل آن «الوقفية الرشيدية بخط الواقف في بيان شرايط امور الوقف و المصارف» است، به خط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نوشته شده و از دوره ایلخانان (1256 تا 1356 میلادی) به جای مانده است.

خواجه رشیدالدین و نقش وی در تاسیس ربع رشیدی
پس از آن که مغول‌ها در قرن سیزدهم میلادی بر ایران و برخی سرزمین‌های اطراف آن تسلط پیدا کردند، مرکز حکومت خود را به نواحی غربی ایران انتقال دادند. به تدریج مغول‌ها با فرهنگ ایرانی آشنا و به آن دل‌بسته شدند، تا حدی که تلاش کردند با به‌کارگیری کارگذاران ایرانی، به گسترش آن کمک کنند. خواجه رشیدالدین فضل‌الله، از جمله وزرایی بود که در دربار مغول‌ها به کار گمارده شد. وی مردی صاحب فضل بود که به عنوان پزشک و دانشمند شناخته می‌شد.
خواجه در همدان به دنیا آمده بود. پدر او، پزشکی شناخته‌شده بود و نخستین تعلیمات در زمینه پزشکی را به وی ارائه داد. گفته می‌شود خواجه ابتدا پیرو آیین یهودیت بود، ولی در میانه عمرش مسلمان شد و پس از گرویدن به اسلام، مسیر علمی خود را دنبال کرد. خواجه ابتدا به عنوان طبیب به دربار ایلخانی راه یافت، ولی به تدریج در امور دیوانی صاحب نفوذ شد و در نهایت در 1311 میلادی (711 قمری) به مقام وزارت رسید. خواجه رشیدالدین در سال 1317 میلادی (717 قمری) از وزارت عزل شد و در همان سال بر اثر توطئه‌ای به قتل رسید. هر چند تاریخ ولادت خواجه به قطعیت مشخص نیست، ولی به گواه برخی منابع، وی در زمان مرگ 71 سال داشت.
خواجه رشیدالدین کتاب‌های ارزشمندی از خود بر جای گذاشت، از جمله جامع‌التواریخ که از آن به عنوان مهم‌ترین کتاب وی یاد می‌شود. در این کتاب درباره تاریخ جهان، اسطوره‌ها و باورهای قوم ترک، تاریخ پیامبران از آدم تا خاتم و جغرافیای ملل سخن گفته شده است. تاسیس ربع رشیدی مهم‌ترین اقدام وی در زمان وزارت است. پس از مرگ خواجه رشید‌الدین، ربع رشیدی غارت و ویران شد. امروز بقایای این اثر ارزشمند بر دامنه کوه سرخاب در شمال تبریز بر جا مانده است.

محتوای وقفنامه ربع رشیدی
ربع رشیدی شهرکی علمی آموزشی بود و از دانشمندانی از ملیت‌های مختلف میزبانی می‌کرد. در این شهرک، کتابخانه‌ای عظیم و بناهای دیگری همچون مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان و کارگاه‌های صنعتی دایر بود. اداره چنین مجموعه عظیمی هزینه‌های زیادی در بر داشت، از این رو خواجه رشیدالدین وقفنامه‌ای تنظیم و در آن اموالی را برای تامین این هزینه‌ها وقف کرد. خواجه رشیدالدین این اموال را در شهرهای مختلف و در دوران وزارت خود به دست آورده بود. در حال حاضر برخی از این اموال وقفی در قلمرو کشورهای عراق، سوریه و ترکیه قرار دارند، همچنین در تقسیم‌بندی کنونی خاک ایران، وقفیات خواجه رشیدالدین در هشت استان جای گرفته است. وقفنامه یک دفتر حسابداری مملو از جزئیات است که در آن مصارف و ویژگی‌های هر کدام از موقوفات ذکر شده است. خواجه رشیدالدین کمک به رشد «علم الادیان و علم الابدان» (علوم دینی و پزشکی) را به عنوان هدف خود از وقف این اموال ذکر کرده است.

ثبت جهانی وقفنامه ربع رشیدی
ابعاد نسخه موجود از وقفنامه ربع رشیدی 36 در 27 سانتی‌متر است. این نسخه 382 صفحه دارد که صفحه 33 و صفحه آخر آن با تذهیب، تزئین شده‌اند. در صفحه آخر وقفنامه سه شمسه تذهیب دیده می‌شود. جلد وقفنامه از جنس چرم است و برای کتابت آن از خط ثلث استفاده شده است. این نسخه به خط خود خواجه رشیدالدین فضل‌الله نگاشته شده است و در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود. این میراث گران‌بها تا سال 1969 میلادی (1348 خورشیدی) در اختیار یک مالک خصوصی بود، ولی در این سال از وی خریداری و به کتابخانه تحویل داده شد تا به شکلی اصولی از آن نگهداری شود و برای نسل‌های آینده باقی بماند. در سال 1971 میلادی (1350 خورشیدی) تصاویری از صفحات مختلف وقفنامه ربع رشیدی تهیه و در قالب یک کتاب به بازار عرضه شد. این وقفنامه در سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی و در همان سال در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید.