موزه کامبرین یزد، گردشی در عمق دریاهای 150 میلیون سال پیش

میلیون‌ها سال پیش، جهان به شکلی که امروز می‌شناسیم نبود. آن زمان بخش‌های زیادی از جهان زیر آب بود، حتی مکان‌هایی که امروز صحراهایی خشک و بیابان‌هایی سوزان است. حدود 150 میلیون سال پیش، ایران هم در زیر اقیانوسی بود که «تتیس» نامیده می‌شد. به تدریج با تحولی که در ساختار قاره‌ها به وجود آمد، خشکی‌هایی جدید متولد شدند. تصور بر این است که دریای مازندران و دریاچه ارومیه که در قسمت‌های شمالی ایران واقعند، بازمانده آن اقیانوس بزرگ باشند و بیشتر سرزمین امروزی ایران پس از خشک شدن تتیس سر از آب بیرون آورده باشد... فرو رفتن تدریجی آب تتیس موجب شده در بخش‌های متخلف ایران، سنگ‌واره‌هایی از موجوداتی عموما دریازی باقی بماند. این سنگ‌واره‌ها حتی در نواحی خشک و کویری ایران، همچون یزد هم یافت می‌شود. به همین دلیل موزه‌ای در شهر یزد با نام «موزه کامبرین» تاسیس شده است تا به صورت تخصصی به دیرینه‌‌شناسی و نمایش سنگ‌واره‌های مربوط به میلیون‌ها سال قبل بپردازد.

موزه کامبرین، تاریخچه و ویژگی‌ها
موزه کامبرین یک موزه دیرینه‌شناسی محسوب می‌شود. می‌توان این موزه را تنها موزه ایران به شمار آورد که به صورت تخصصی به دیرینه‌شناسی می‌پردازد. دیرینه‌شناسی از صدها میلیون سال پیش سخن می‌گوید؛ آن هم به زبان سنگ‌واره‌هایی که بسیاری از آن‌ها رازهایی را درون خود پنهان کرده‌اند! بیشتر سنگ‌واره‌ها بقایایی از موجودات دریایی است. این موجودات در کف دریا فروافتاده‌اند و لایه‌های رسوبی آن‌ها را در بر گرفته است. به اعتقاد دانشمندان، در سه میلیارد سال ابتدایی شروع حیات، کره زمین در تسخیر تک‌سلولی‌ها بود، ولی به دلیلی که هنوز به درستی مشخص نیست، از حدود 570 میلیون سال پیش موجوداتی پیچیده‌تر شکل گرفتند و دوره‌ای اعجاب‌انگیز و پرشتاب در حیات شروع شد: کامبرین. این دوره پر از معماست و هر چه دانشمندان به یافته‌های بیشتری درباره آن دست می‌یابند، به تحیر و سوالات‌شان افزوده می‌شود!
سنگ‌واره‌های موزه کامبرین در محدوده جغرافیایی استان یزد و مناطق اطراف آن کشف شده‌اند. در میان این سنگ‌واره‌ها چند اثر مهم از دوره کامبرین وجود دارد که در جهان بی‌نظیر است. این سنگ‌واره‌ها ابعادی در حدود چهار سانتی‌متر دارند و به نخستین گونه‌های موجودات پرسلولی آن دوره مربوط می‌شود... در دوره کامبرین حیات در شکل نخستین خود بود و هنوز جانوران بزرگ شکل نگرفته بودند، اما در دوره‌های بعد سنگ‌واره‌های بزرگ‌تری که به «ماکروفسیل» معروفند، به وجود آمدند. در موزه کامبرین انواع مختلفی از این سنگ‌واره‌ها وجود دارند که قطر بزرگ‌ترین آن‌ها 67 سانتی‌متر و طول درازترین آن‌ها 135 سانتی‌متر است. تخمین سن و تعیین هویت سنگ‌واره‌ها با توجه به شاخه و رده آن‌ها صورت می‌گیرد. وجود نزدیک 400 سنگ‌واره در این موزه، غنای خوبی به آن بخشیده است. این سنگ‌واره‌های اطلاعات بسیار ارزشمندی از سازندهای زمین‌شناسی یزد در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد.
موزه کامبرین یک موزه خصوصی است که «مجتبی پژمان‌پور» در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) آن را بنیان نهاد. پژمان‌پور گردآوری و مطالعه سنگ‌واره‌ها را از نوجوانی آغاز کرده است و هم‌اکنون نگهداری از سنگ‌واره‌ها و انجام اموری هم‌چون رسوب‌برداری آن‌ها را شخصا انجام می‌دهد.

دیدنی‌های موجود در موزه کامبرین
بیشترین سنگ‌واره‌های موجود در موزه به «ناتیلوئیدها» تعلق دارد، جانورانی از شاخه نرم‌تنان و رده سرپایان که هنوز هم در اقیانوس‌ها گونه‌هایی از آن‌ها (ناتیلوس) وجود دارند. ساختار بدنی‌ ناتیلوس در مقایسه با میلیون‌ها سال پیش تغییری نکرده است، به همین دلیل دانشمندان این جانور را «فسیل زنده» خوانده‌اند. 470 میلیون سال پیش، اجداد ناتیلوس امروزی در بالای هرم غذایی قرار داشتند و مالک بی‌چون و چرای دریاها به شمار می‌آمدند. در طی میلیون‌ها سال صدف ناتیلوئیدها به شکل کروی درآمد و به تدریج اشکال پیچیده‌تر و ناجورشکلی به خود گرفت. راز این تغییر شکل هنوز بر کسی برملا نشده است. به عقیده دانشمندان 65.5 میلیون سال پیش همزمان با بسیاری از گونه‌های دایناسورها، ناتیلوئیدها هم تا حد زیادی از میان رفتند.
به جز سرپایان، شکم‌پایان هم از گونه‌های غالب موزه هستند. حلزون‌ها آشناترین گونه‌های شکم‌پایان هستند که با خشکی و دریا سازگاری پیدا کرده‌اند. در موزه کامبرین سنگ‌واره‌هایی از گونه‌های دریایی حلزون‌ها وجود دارد. این گونه‌ها نزدیک 500 میلیون سال پیش می‌زیستند و از نظر شکل، طیف وسیعی را در بر می‌گیرند.
دوکفه‌ای‌ها رده‌ای از نرم‌تنان با صدف‌هایی دو تکه هستند که بر خلاف سرپایان و شکم‌پایان چشم ندارند و از گیاهان تغذیه نمی‌کنند، در عوض صافی‌خوار هستند و تصفیه آب دریاها بر عهده آن‌هاست. دوکفه‌ای‌ها اندام حرکتی ندارند و در کف دریا ثابتند. به عقیده دانشمندان تعداد گونه‌های دوکفه‌ای به بیش از 30 هزار می‌رسد، ولی می‌توان آن‌ها را در دو دسته کلی متقارن و نامتقارن تقسیم کرد. در موزه کامبرین نمونه‌های جالبی از دوکفه‌ای‌ها قابل مشاهده است، از جمله گونه‌ای که «پینا» نامیده می‌شود و به خاطر شکل خاص خود ممکن است با دندان دایناسورها اشتباه گرفته شود. پینا لبه تیزی دارد که با آن وارد رسوب کف دریا می‌شد و در آن استقرار می‌یافت.
بازوپایان به عنوان رده‌ای دیگر از بی‌مهرگان در بیشتر دوره‌های زمین‌شناسی وجود دارند. سنگ‌واره‌هایی که از بازوپایان در موزه کامبرین دیده می‌شود، بسیار شبیه دوکفه‌ای‌های متقارن است در حالی که بازوپایان کفه‌هایی بزرگ و کوچک دارند ولی دو قسمت بدن دوکفه‌ای‌های متقارن کاملا یکسان است. سنگ‌واره خارتنان با نقشی شبیه گل که ویژگی خاص صدف آن‌هاست در کنار سنگ‌واره‌های گیاهی، دیگر دیدنی‌های موزه را تشکیل می‌دهند. عمر سنگ‌واره‌های گیاهی موزه در حدود 150 میلیون سال است.