موزه حمام وکیل شیراز، فرصتی برای آشنایی با حمام‌ها و سنت‌های ایرانی

کریم‌خان زند، بنیان‌گذار سلسله زندیه (اواخر قرن هجدهم) پس از رسیدن به قدرت، شیراز را پایتخت خود قرار داد و در آن، بناهای زیادی احداث کرد. بازار، مسجد، مدرسه و حمام وکیل، از جمله بناهایی است که در زمان کریم‌خانه ساخته شده است.

معماری حمام وکیل

حمام‌های ایرانی از ابتدا تا زمان پهلوی، در سه بخش ساخته می‌شد. این فضاها شامل سربینه، میان‌در و خزانه یا گرم‌خانه بود. این حمام‌ها را اصطلاحا حمام خزینه‌ای می‌گفتند و در آن‌ها آب گرم درون مخزنی قرار می‌گرفت. پس از فراگیر شدن آب لوله‌کشی، حمام‌های خزینه‌ای به تدریج جای خود را به حمام‌های نمره دادند که در آن محوطه‌هایی جداگانه درست شده بود که هر کدام یک دوش مجزا داشتند. در گذشته حمام‌ها در شهرهای ایران نقشی ویژه داشتند و مرکز اصلی ارائه خدمات بهداشتی بودند، ولی در حال حاضر به خاطر آن که در هر منزل معمولا یک حمام وجود دارد، حمام‌های عمومی بسیار کمی در شهرهای مختلف ایران دایر هستند.

سربینه

سربینه یا رختکن، نخستین قسمتی بود که افراد بعد از ورود به حمام در آن حاضر می‌شدند. در میان حمام‌های ایرانی، سربینه حمام وکیل، به خاطر اجرای آیینی با نام «واسونک‌خوانی»، با گویش محلی، نسبت به دیگر حمام‌های ایران متمایز بود.

در ورودی سربینه، شخصی به نام حمامی حضور می‌یافت. وی امانتی‌های افرادی را که به حمام وارد می‌شدند تحویل می‌گرفت و در جاهای مخصوص قرار می داد. علاوه بر این، حمامی هزینه خدمات حمام را هم از افرادی که به آن وارد می‌شدند دریافت می‌کرد. مدیریت حمام و انجام اموری مثل گرم کردن آب یا تامین سوخت، بر عهده حمامی بود. در حمام‌های بزرگ، چند نفر حمامی را برای رسیدگی به امور حمام کمک می‌کردند.

در سربینه حمام وکیل جایگاه‌های مختلفی وجود دارد که هر فرد بر اساس جایگاه اجتماعی خود در آن جا می‌گرفت.

یکی از قسمت‌های سربینه، حوض آب سردی بود که بعد از حمام کردن و موقع خروج از حمام، افراد پای خود را درون آن می‌گذاشتند. اعتقاد بر این بود که این کار مانع بروز بیماری و سرماخوردگی می‌شود. در حمام وکیل، حوض بزرگی هم در میانه سربینه وجود دارد که در ساخت آن، بیشتر جنبه تزئینی مد نظر بوده است.

در حمام وکیل فردی به نام «نقال» هم حضور داشته که اخبار روز را با صدای بلند برای مردم نقل می‌کرد. او گاهی هم با استفاده از نقاشی‌هایی که در سقف سربینه رسم شده بود، به بیان برخی داستان‌ها می‌پرداخت.

در سقف حمام‌ها به جای گچ‌بری از آهک‌بری استفاده می‌شد. زیرا آهک بر خلاف گچ، در فضای مرطوب، محکم‌تر می‌شود. آهک‌بری‌های سربینه دور تا دور سقف سربینه را فرا گرفته و برخی داستان‌های ادبی و مذهبی را به نمایش گذاشته است. این داستان‌ها عبارتند از:

• معراج پیامبر اسلام
• قربانی کردن اسماعیل به دست ابراهیم
• شیرین و فرهاد و کندن بیستون به دست فرهاد
• بیژن و منیژه
• شستشوی شیرین در چشمه و خسرو در شکارگاه
• به چاه انداختن یوسف پیامبر
• خارج کردن یوسف از چاه
• انتخاب یوسف به عنوان عزیز مصر
• حضور یوسف در مراسم مهمانی زنان
• دل‌باختن شیخ صنعان به دختر نصرانی
• بخشی از تزئینات سقف حمام وکیل شیراز

میان‌در

میان‌در فضایی است که سربینه و خزانه را به هم وصل می‌کند. آیین حنابندان، از رسوم قدیم ایرانیان در جشن عروسی، در این قسمت انجام می‌شد. در مراسم عروسی، هر کدام از خانواده‌های عروس و داماد این مکان را قرق می‌کردند. قرق کردن به معنای تبدیل مکان به محلی اختصاصی و ممنوع کردن ورود غریبه‌هاست. آیین‌های خاص دیگری در مواقع خاص، همچون تولد نوزاد، در میان‌در برگزار می‌شد.

خزانه

فضای میان‌در با یک راهرو به خزانه (گرم‌خانه) متصل می‌شود. این راهرو دمای بدن افراد را تنظیم می‌کرد تا آنان با ورود ناگهانی به فضای گرم یا سرد، دچار افت فشار خون نشوند. استحمام در خزانه انجام می‌شد و در آن جا شخصی به نام دلاک، مشتریان را در نظافت کمک می‌کرد. کیسه کشیدن، لنگ کشیدن، مشت و مال، کشیدن دندان و حجامت، خدماتی بود که دلاک به مردم ارائه می‌کرد.

موزه حمام وکیل شیراز

امروزه حمام وکیل مانند دیگر حمام‌های قدیمی، کاربری خود را از دست داده است و به عنوان موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قسمت‌های مختلف حمام مجسمه‌هایی از جنس موم قرار گرفته شده تا مراحل مختلف استفاده از حمام به نمایش درآید. در میان‌در نیز مجسمه‌هایی با لباس‌های سنتی شیرازی به چشم می‌خورند که مشغول انجام مراسم سنتی هستند. بازدید از این موزه اطلاعات مفیدی درباره کارکرد حمام‌ها و سنت‌های مردم ایران در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.